پیچیدگی‌های انقلاب مشروطه ایران

موضوع نشست، «آیا مشروطه هنوز مسئله ماست؟» بود و طرح همین موضوع از سوی اتاق تاریخ مؤسسه «آپ‌آرت‌مان» و «سرخ و سیاه» دلیلی کافی برای پرشدن سالن مؤسسه زودتر از زمان سخنرانی. هیچ صندلی خالی‌ای در سالن وجود ندارد و صدای میهمان‌ها به‌سختی تا انتهای سالن می‌رسد.

اولین سخنران نشست، منصوره اتحادیه، استاد بازنشسته تاریخ دانشگاه تهران، است که صحبت‌های خود را بعد از توضیح و پرسش‌هاي مجری برنامه شروع می‌کند. سؤال‌هایی چون: «ما از مشروطه چه می‌خواهیم؟»، «جنبش، نهضت یا انقلاب مشروطه چه نسبتی با امروز ما دارد و انتقال مفهومی که از انقلاب مشروطه به نسل امروز باید بشود چیست؟»، «وقتی از مشروطه صحبت می‌کنیم از چه می‌گوییم: نهضت، قیام، انقلاب یا جنبش؟»، «این‌همه گفتن از مشروطه قرار است چه تحرک فکری‌ای را در جامعه به‌وجود بیاورد؟»، «چه زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی‌ای در ایران منجر به مشروطه شد؟»، «آیا همه مردم درگیر انقلاب بودند یا مشروطه یک انقلاب شهری بود که فقط دغدغه منورالفکران و علما بود؟»، «آیا عدالت‌خانه‌ای که مردم دنبالش بودند همین مجلس شورای ملی است که به آن رسیدند و چرا مردم به‌دنبال عدالت‌خانه بودند؟» و «چقدر دموکراسی، حکومت قانون و تفکیک قوا برای مشروطه‌خواهان مهم بود؟».

اتحادیه، با این مقدمه که »انقلاب اسلامی ادامه انقلاب مشروطه است»؛ از رابطه و تأثیر دوره‌های متعدد تاریخی با هم و بر هم می‌گوید و دو انقلاب را از تبار مشترک می‌داند. «از انقلاب مشروطه ١٠٩ سال می‌گذرد و هنوز هم می‌توان درباره آن حرف جدیدی زد مثل فرانسوی‌ها که در دویستمین سال انقلابشان آن را دیگربار تبیین کردند. اما مشروطه به یک معنا انقلاب بود. جامعه ایران در این انقلاب تغییر کرد؛ اگرچه در مقاله‌ای خانم لمبتون معتقد است که مشروطه ایران، انقلاب نبود. چون همان طبقه قدرت و حکومت را ادامه دادند و از عین‌الدوله منفور و رجال ‌سابق مثال می‌زند. بله اگر مشروطه را از این منظر نگاه کنیم، جامعه زیرورو نشد.

اما دستاوردهای انقلاب، چون مجلس شورای ملی، قانون اساسی، مطبوعاتی که جزء زندگی مردم شد، احزاب سیاسی‌، هرچند که نقش آن‌چنانی نداشتند، مدرنیزاسیون که جزء نهاد دولت شد، مسئله زنان و... نشان می‌دهد که مشروطه انقلاب بود». در جواب اینکه «آیا مشروطه یک انقلاب گسترده مردمی بود یا انقلاب شهرنشین‌ها؟»، اتحادیه توضیح می‌دهد: «چند شهر بزرگ چون تبریز، اصفهان و تهران، درگیر انقلاب بودند. البته فارس هم در آن زمان شلوغ بود اما شلوغی فارس مربوط به مسائل حاکم آنجا و مخالفان قوام بود که مشروطه‌خواه شده بودند. مشروطه ایران پدیده چند شهر مهم بود. مثلا شهر کرمانشاه در مجلس دوم انقلابی است؛ اما ایالت کرمانشاه ایلات و عشایرنشین است و دعواهایی به طول چندین قرن درباره آب، احشام و غیره باهم دارند که به مشروطه می‌کشانند و من اسناد زیادی در این‌باره دارم. یا حاکم لرستان به برادرزاده‌اش در تهران می‌نویسد آقایان تهرانی ببینند که شرایط در لرستان چطور است؟ یعنی دعوای محلی و اختلافات قدیمی در این دوره بار دیگر سربرآورده است؛ ولی این اطلاعات در جایی منعکس نشده است. انقلاب مشروطه محدود به چند طبقه خاص بود. مردم آنچه می‌فهمیدند عدالت بود، یعنی تقاضای اولیه مردم عدالت است. چون در حکومت مستبد هرکس که قدرت دارد، مستبد است؛ حتی آشپز منتسب به این طبقه. مردم به شورای ملی برای عرایض و گرفتاری محلی رجوع می‌کردند به طوری‌که در جواب اینها تقی‌زاده می‌نویسد برای حل مشکلات اینچنینی باید به وزارت داخله رفت».

اتحادیه سپس درباره بررسی نقش کشورهای خارجی گفت: «همیشه می‌گوییم روس‌ها و انگلیس‌ها به نهضت مشروطه ما صدمه زدند اما از نقش عثمانی‌ها غفلت می‌کنیم، در اینکه دو کشور روسیه و انگلیس حتی از محمدعلی‌شاه حمایت کردند و هرچه در توان داشتند علیه مشروطه به‌کار بردند؛ شکی نیست اما ترکیه عثمانی نیز نقش مهمی در این اتفاقات داشته که تاکنون هیچ کجا به آن پرداخته نشده است. حتی در کتابی که نویسنده آمریکایی در این‌باره نوشته و اظهار داشته که ایران دو سال قبل از عثمانی به مشروطه دست یافته بود، ولی هیچ سند و بررسی‌ای درباره نقش این کشور در وقایع مشروطه صورت نگرفته است. یا در دوره مجلس اول شورای ملی، وقتی ‌آذربایجان شلوغ می‌شود، عثمانی است که کار را به جنگ می‌کشاند. برای همین دولت فرمانفرما را به آنجا می‌فرستد. چون فرمانفرما هم در آنجا نفوذ داشته و هم کشور عثمانی را می‌شناخت و البته پول و قشون هم در اختیار داشت. یا در مجلس سوم، که همزمان با جنگ جهانی اول بود دموکرات‌ها تمایل به روس و انگلیس داشتند اما عده‌ دیگر مشتاق همکاری با ایران و عثمانی بودند و به همین دلیل دولت را استیضاح می‌کنند؛ چون جلوی ترک‌ها را گرفته بود».

در ادامه اتحادیه به نقش افراد و رجال سیاسی اشاره می‌کند که در تاریخ آنها را نمی‌شناسیم: «برای بررسی بهتر مشروطه باید همه شهرها و همه رجال سیاسی آن دوره را در ظرف زمانی آن موقع مورد بررسی قرار داد. ما رجال سیاسی و سیاست‌مدارهای خود را نمی‌شناسیم. حتی متوجه نمی‌شویم وقتی کابینه‌ها در مجلس شورای ملی تغییر می‌کرد ٩٠ درصد افراد با کمی جابه‌جایی ثابت می‌ماندند. باید کارهای پژوهشی جدید با نگاه و مسئله روز درباره مشروطه و پیچیدگی‌هایش صورت بگیرد. آن وقت روشن می‌شود که چرا مشروطه اتفاق افتاد«.