نیک و بد کوچ‌نشینی

بررسی جامعه ایران در حرکت به سوی توسعه از یک‌سو و شناخت هویت ایرانی از سوی دیگر، جز با آگاهی از ساختار تاریخی جامعه ایرانی امکان‌پذیر نیست. بخشی از این ساختار دیرینه که امروزه کج‌دار و مریز به زیست خود ادامه می‌دهد، به شیوه زندگی مردمان جامعه در قالب عشایری یا کوچ‌نشینی بازمی‌گردد؛ جامعه‌ای که در هر دوره با سیاستی ویژه در رفتار حکومتی در تاریخ معاصر ایران روبه‌رو بوده است. این رفتارها اما سرانجام نتوانسته است به سروسامان‌بخشیدن به جامعه عشایری بینجامد، که البته بر آشفتگی آن‌ها نیز افزوده است. جامعه کوچ‌نشین ایرانی در یک سده اخیر با سیاست‌های متضادی که در حوزه آن اجرا شده، به نابسامانی و تغییر ساختار دچار شده است؛ همین نابسامانی همراه با بی‌برنامگی، آسیب‌های گوناگون اجتماعی و نیز زیست‌محیطی در پی آورده است.

برای آگاهی از چگونگی دگرگونی ساختار جامعه از کوچ‌روی به یکجانشینی و پیامدهای تاریخی این دگرگونی در ایران، با دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد دانشکده مطالعات جهان در دانشگاه تهران به گفت‌وگو نشسته‌ایم. این پژوهشگر و نویسنده به تازگی کتاب «سازمان اجتماعی ایل بختیاری» را نگاشته و منتشر کرده است. وی با چندین دهه پژوهش درباره ایل بختیاری، معتقد است زیست کوچ‌نشینی در شرایط کنونی اصلا به سود جامعه ایران نیست.

تمدن ایرانی بر اساس کشاورزی و یکجانشینی، نه کوچ نشینی بوده است. شاید بعدها که مهاجمان غیر ایرانی به ایران حمله کردند و زمین‌ها و روستاهای حاصل‌خیز را گرفتند برخی از خانوارها ناگزیر شدند برای ادامه زندگی به مراکز دوردست و حاشیه‌ها بروند؛ این، گونه‌ای فن بهره‌وری از منابع طبیعی بوده است. اصولا در مناطقی که منابع در دسترس است اما آب و امکانات زارعی نیست، انسان‌ها از مناطق جایگزین استفاده می‌کنند و هر کدام نیز شیوه‌های ویژه خود را دارند.

بنابراین می‌توان گفت زمانی که انسان هنر بهره‌وری از چراگاه‌ها و منابع تجدیدشونده زمینی را آموخت، به این اندیشه رسید که دام‌های خود را نیز برای چرا به آن مناطق ببرد. فاصله برای برگشت دام به مناطق اصلی، گاه در این میانه زیاد بوده، بدین‌ترتیب به اجبار در همان مکان به گونه موقت اقامت کرده است. این افراد زمانی که در آنجا اقامت کردند، به نیروی کار نیاز داشتند، پس همسر و خانواده را نیز با خود می‌بردند تا کارها را بهتر اداره کنند. کوچ‌نشینی در جوامع گوناگون در گذر تاریخ به همین ترتیب پدید می‌آید. واژگانی چون عشیره و طایفه، ریشه عربی دارند. واژگان «ایل» و «ایلخان» نیز پس از سلطه ترکان بر ایران رواج یافت. 

بعدها اصطلاح‌های «کوچ‌نشین» و «کوچ‌نشینی» در برابر واژگان «شهرنشین» و «ده‌نشین» به کاررفت. در این میان برخی برای استفاده از مراتع جایگزین به مناطق حاشیه‌ای می‌رفتند که به آن‌ها کوچ‌نشین می‌گفتند. استفاده از مراتع در مناطق حاشیه‌ای البته کاری بسیار خوب بود که نیاز تامین علوفه برای دام‌ها را برمی‌آورد. بهره‌گیری از مراتع موجب می‌شد اینان بتوانند از گوشت دام خود بهره گرفته، همچنین از پشم و موی دام نیز در صنایع دستی استفاده کنند؛ همچنین نباید از شیر و لبنیات دام‌ها غافل شد. همه این مواد نشان‌دهنده مدیریت منابع طبیعی و بیانگر سنت خوب ایرانی در بهره‌برداری از نعمت‌های طبیعی بود که در دسترس‌شان جای داشت.

جایی که به عنوان ییلاق چادر برپا می‌کردند، مکانی ثابت بود که در میان عشایر ترک به این چادر یورت می‌گفتند. یعنی همان‌جایی بود که آبا و اجداد آن‌ها سال‌ها پیش‌تر به عنوان ییلاق و قشلاق برگزیده بودند و به عنوان نسق عشایری آن‌ها از چند نسل پیش به ارث رسیده بود. مانند نسق زارعی که به یکجانشین کشاورز رسیده بود، مکان قشلاق و ییلاق نیز به عنوان نسق کوچ‌نشینی برایشان مانده بود. همچنین برخی سنت‌های آن‌ها مانند خواستگاری، شیوه ازدواج، عروسی، برگزاری آیین‌های دینی، سوگواری، خواندن لالایی و برخی آداب دیگر و روزهای سعد و نحس، نسل‌به‌نسل جابه‌جا شده بود. برخی از این طایفه‌ها حتی پس از آن که یکجانشین شدند، آن سنت‌ها را حفظ کرده، تداوم بخشیدند. سورنا، چوب‌بازی، رقص چوب و سنت‌های دیرین عروسی هنوز در ایل بختیاری بر جای مانده است که حفظ و ثبت این آیین‌ها و آداب و رسوم و حتی صنایع دستی، ماندگاری فرهنگ کوچ‌نشینی را موجب شده است.

مافگه بنابراین جایی به شمار می‌آید که مکان محاق بوده و به یادبود مردگان ساخته شده است. موسیقی عشایری در مسیر تبدیل زندگی کوچ‌رو به یکجانشینی کم‌رنگ شده است. این دگرگونی می‌تواند به این دلیل باشد که آن‌ها پس از یکجانشینی و دسترسی به امکانات از جمله بهداشت، تکنولوژی، وجه سرگرمی موسیقی برای آن‌ها کمرنگ شده و این فرهنگ بدین‌ترتیب به حاشیه رانده شده است. آنگاه که زندگی کوچ‌نشینی را در تاریخ ایران بازمی‌خوانیم، درمی‌یابیم برای آن‌ها بسیار دشوار بوده است با امکانات و محدودیت‌های ایل‌راه‌ها و دگرگونی محیط جغرافیایی و قلمرو زیستی، روش‌های کهن و زندگی در مسیر کوچ را ادامه دهند. اکنون اگر همین شیوه زندگی را با زندگی یکجانشینی قیاس کنیم، خواهیم دید برای شهرنشینان بسیار دشوار است حتی در سال یکبار جابه‌جا شوند. خب، بیندیشید همین افراد شهرنشین مجبور باشند در سال دو بار جای خود را تغییر دهند. افراد البته در زندگی کوچ‌نشینی می‌کوشیدند کم‌ترین اثاثیه و نیازمندی‌ها را داشته باشند تا در هنگام کوچ آسان‌تر بتوانند از یک مکان به مکانی دیگر بروند. باروبنه آن‌ها نیز اما بعدها بر اثر گسترش امکانات و دگرگونی شیوه زندگی تغییرهایی یافت؛ آن‌ها دیگر به جای این که با گذر از مراتع به ییلاق و قشلاق بروند، با یاری وسایلی نقلیه مانند کامیون، آسان‌تر از گذشته جابه‌جا می‌شدند.

با این وجود مشکلات سر راه زندگی کوچ‌نشینی گاه موجب می‌شد آن‌ها به زندگی یکجانشینی روی بیاورند. این تغییر سبک زندگی می‌تواند به دلیل برخوردار نبودن از مراتع گسترده نیز باشد که کوچ‌نشینان را وامی‌داشت شیوه زندگی خود را تغییر دهند یا برای آن که منابع تجدیدپذیر به گونه‌ای به مشکل دچار شده بودند، به دنبال مراتع جدید در مناطق دیگر ساکن ‌شوند. نبود بهداشت و آموزش مناسب نیز می‌تواند یکی از دلایلی به شمار آید که آن‌ها را به تغییر شیوه زندگی واداشته است. این مسایل و موانع، گونه‌ای دگرگونی در زندگی آن‌ها پدید آورد. در برخی شهرهای عشایرنشین، پیوند و تبادل‌هایی که آن‌ها با ساکنان یکجانشین برقرار کردند، موجب شد برخی آداب و رسوم آن‌ها جابه‌جا شود. این آیین‌ها، مواردی همچون سنت‌های خواستگاری و ازدواج و تولد کودک را دربرمی‌گرفت. این انتقال سنت و آیین از زندگی کوچ‌نشینی به زندگی یکجانشینی می‌توانست تغییراتی نیز دربرداشته باشد و آن‌ها آرام‌آرام با پذیرفتن دگرگونی‌هایی به زیست خود در جامعه یکجانشین ادامه دهند. بنابراین این آداب و رسوم که منتقل می‌شدند هم می‌توانستند تاثیر بگذارند هم تاثیر بپذیرد، به همین دلیل فرهنگی ویژه پدید می‌آمد که نه به زندگی یکجانشینی اختصاص داشت نه از دل زندگی کوچ‌نشینی بیرون آمده بود.

این تصمیم و دگرگونی با ایستادگی برخی عشایر روبه‌رو شد زیرا آن‌ها دارای نسب و نسق و از حق چراگاه‌هایی نیز برخوردار بودند. اگر این حق چرا در ییلاق بود و آن‌ها در قشلاق ساکن می‌شدند، و نیز برعکس، آن حق از میان می‌رفت. عشایر بنابراین در آن تغییر اجباری، سود خود را در نظر می‌گرفتند زیرا یکجانشینی آن‌ها با پرداخت مالیات به دولت و الزام در انجام خدمت سربازی همراه می‌شود که هیچ‌کدام مورد علاقه عشایر نبود. پرداخت مالیات در زندگی کوچ‌نشینی با خوانین ایلات بود. در سرشماری‌ها که می‌شد شاخ‌‌شماری می‌کردند و دام‌ها را می‌شمردند و برحسب تعداد دام مالیات تعیین می‌کردند. از مازاد درآمدی که نصیب خوانین می‌شد، چون جایی برای سرمایه‌گذاری نداشتند و از آنجا که مراتع و دام نیز محدود بود، آن را صرف طایفه‌ای به نام «عمله» می‌کردند. عمله، طایفه مسلح بود که برای آن‌ها تسلیحات می‌خریدند. در جایی که خان در قشلاق یا ییلاق سکونت داشت تعداد تفنگچی‌ها را افزایش می‌داد و زمانی که نیروی نظامی‌اش قوی می‌شد می‌توانست قلمروهای دیگر را تصرف کند. این در حالی بود که دولت مرکزی، برای کنترل آن‌ها دسترسی نداشت. همچنین تا پیش از اجرای برنامه تخته‌قاپو کردن عشایر و ایلات در دوره پهلوی اول، چندان برنامه آموزشی نیز برای مردم و کودکان لازم‌التعلیم در نظر گرفته نشده بود. زنده‌یاد محمد بهمن‌بیگی، بنیان‌گذار آموزش عشایری شد و با خود اندیشه کرد زمانی که مدرسه نمی‌تواند در میان عشایر ساخته شود، معلمان می‌توانند خود به میان کوچ‌نشینان رفته، به آن‌ها آموزش دهند. دولت مرکزی بنابراین با فرستادن معلمان می‌توانست به آن‌ها خدمات ارایه کند. این در حالی بود که جامعه عشایری ما از بهداشت، آموزش و خدمات رفاهی بی‌بهره بود و بدترین شرایط اجتماعی را تاب می‌آورد.

نرخ مرگ‌ومیر در میان آن‌ها از یکجانشینان بالاتر بود و نبود دسترسی به بهداشت سبب افزایش مرگ‌ومیر نوزادان آن‌ها در هنگام تولد می‌شد. نبود خدمات بهداشتی، کاهش امید به زندگی را در میان جامعه عشایری در پی می‌آورد. حکومت پهلوی اول با این همه برای کنترل عشایر تصمیم گرفت برنامه تخته‌قاپو کردن را به اجرا بگذارد. نیروهایی که مخالف قدرت‌گیری دولت مرکزی بودند اما به ویژه با نگاهی ایدئولوژیک به این تصمیم در برابر اجرای آن ایستادند؛ به گونه‌ای که پس از تبعید رضا شاه از کشور در سال ١٣٢٠ خورشیدی، کوچ‌نشینی به روال گذشته بازگشت.

منبع: روزنامه شهروند/ 9 آذر 1395/ گفتگو از ماهرخ ابراهیم‌پور