چگونه کلمات بیگانه فارسی می‌شوند؟

سرویس فرهنگی عصرپرس: موضوع همسنگ‌یابی کلمات بیگانه در فرهنگستان زبان و ادب فارسی سابقه‌ای طولانی دارد و حتی اگر مبنا را بر شکل گیری گروه واژه گزینی این نهاد بگذاریم باید سابقه‌ای 23 ساله برای آن قائل باشیم. همه می‌دانیم که فرهنگستان زبان و ادب فارسی هر چند وقت یک‌بار تعدادی واژه مصوب جایگزین واژگان بیگانه اعلام می‌کند، اما به ندرت هستند کسانی که از روند این جایگزینی مطلع باشند.

به گزارش هنر آنلاین: در فرهنگستان زبان و ادب فارسی هر رشته فنی و تخصصی اعم از روان‌شناسی، شیمی، فیزیک و ... یک کارگروه تخصصی واژه گزینی دارد که تشکیل شده است از افراد متخصص همان رشته و همین‌طور زبان‌شناسان. این پژوهشگران باید به ساخت واژه که ذیل دانش مورفولوژی (morphology) قرار می‌گیرد، مسلط باشند تا بتوانند در مورد کلمه مورد نظرشان مشاوره‌های زبانی ارائه دهند.

 در وهله اول پژوهشگران با آنچه که به عنوان پیکره زبانی شناخته می‌شوند، رو به رو هستند. این پیکره زبانی به زبان ساده تشکیل شده است از منابعی که دائم محل رجوع این پژوهشگران است. این منابع می‌تواند لغت‌نامه‌های تخصصی هر رشته‌ای، کتاب‌های منبع و ... باشد.

پژوهشگران برای انتخاب واژه به ترتیب اولویتی(سه اولویت) که از پیش تعیین شده است، عمل می‌کنند. اولویت اول برای واژگانی است که وارد عرصه عمومی جامعه شده است، کلمه‌ای مثل سونوگرافی که در ادبیات هر فردی در جامعه وارد شده است جزو این دسته قرار می‌گیرد. فرهنگستانی‌ها اولویت دوم را به واژگانی اختصاص داده‌اند که در حوزه آموزش لازم و ضروری تلقی می‌شود، مانند کلمه"restart"  که به کار خیلی از دانش آموزان می‌آید.

اما اولویت سوم به واژگان مطلقا تخصصی اختصاص دارد؛ کلماتی که ممکن است دو جراح در اتاق عمل استفاده کنند و هنوز به دهان مردم راه نیافته است. این کلمات از زیر نظر اساتید و اعضای هیات علمی فرهنگستان عبور می‌کند و بعد از اولویت بندی مورد بررسی پژوهشگران در کارگروه‌هایی که ذکرش رفت، قرار می‌گیرد.

پژوهشگران برای این بررسی به یک کار برگ (worksheet) نیاز دارند. این کاربرگ شامل قسمت‌های مختلفی می‌شود که توسط پژوهشگران پر می‌شود.

در وهله نخست تعیین می‌شود که کلمه مورد نظر از کدام زبان، به زبان فارسی وارد شده است. به عنوان مثال لفظ کامپیوتر ریشه در زبان انگلیسی دارد. پژوهشگران همچنین در این قسمت باید بدانند که این واژه‌های در زبان‌های دیگر چه سرنوشتی پیدا کرده است. برای نمونه فرانسوی‌ها هنوز این کلمه را(کامپیوتر) در زبان خود نپذیرفته‌اند و از جایگزین دیگری استفاده می‌کنند. این مسئله در معادل یابی کمک فزاینده‌ای به پژوهشگران می‌کند. مثلا واژه کمپین ریشه در زبان ایتالیایی دارد و به معنای میدان نبرد و کارزار است.

 در مرحله بعد باید تعیین شود که کلمه مورد نظر اسمی‌ست تجاری، علمی یا غیره. به عنوان نمونه امروز در زبان فارسی برای هر پودر شوینده‌ای از "شوما" استفاده می‌کنند؛ کلمه‌ای که صرفا یک برند تجاری است. یا کلمه "تاید" (به معنی موج) که در زبان فارسی منسوب است به پودرهای شوینده.

در بخش بعدی پژوهشگران تعیین می‌کنند کلمه مورد نظرشان اسم اختصار(abbreviation) است یا نه، مثلا کلمه‌ای مثل "سیا"(CIA) یک اسم اختصار است که شکل کامل آن "Central Intelligence Agency" ‌است. همین‌طور است ""FBI و خیلی از کلمات دیگر.

پس از آن مقوله دستوری واژه مورد نظر اعم از اسم، فعل و حرف تعیین می‌شود و بعد از آن نوبت به تعیین آن می‌رسد که واژه مورد نظر از مشتقات است یا اصطلاحات وابسته یا ترکیبات. کلمه‌ای مثل تکنولوژی در گروه ترکیبات قرار می‌گیرد و زوج واژه‌هایی مثل آنلاین و آفلاین در اصطلاحات وابسته. اما در گروه ترکیبات می‌توان واژه "Post" که می‌تواند با ""Office ترکیب شود را مثال زد.

در پشت صفحه کاربرگ، پژوهشگران به واسطه منابع مختلف و واژه‌نامه‌هایی نظیر وبستر، آکسفورد یا امریکن هریتیج (american heritage) تعاریف موجود از واژه مورد بررسی را درج می‌کنند و بعد از آن تعریفی جامع و مانع به زبان ساده و در 2 سطر به روی کاربرگ انتقال داده می‌شود. ذیل این تعریف بخش"جمله مثال" قرار دارد؛ جایی که قدرت جولانِ واژه معادل در جملات مختلف عیار سنجی می‌شود.

برای یافتن معادل‌ها همچنین به منابعی پیشین هم رجوع می‌شود. ممکن است واژه‌ای که پژوهشگران فرهنگستان زبان و ادب فارسی روی آن کار می‌کنند پیش از این توسط کسانی دیگر مورد بررسی قرار گرفته باشد، که یکی از وظایف پژوهشگران در این زمینه این است که این موارد را نیز در نظر بگیرند.

بعد از طی این مراحل به معادل‌های پیشنهادی کارگروه می‌رسیم؛ معادل‌هایی که پژوهشگران بعد از تحقیق به شورا(شامل اساتید رشته‌های مختلف و اعضای هیات علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی) ارائه  و نظرات خود را نیز درباره آن اعلام می‌کنند. این معادل‌ها نهایتا باید بعد از دفاعیه پژوهشگران  توسط شورا به تصویب برسد. با این وصف بعد از طی تمامی مراحل مذکور نوبت به رایزنی و گفت‌وگوهایی می‌رسد که در جلسه شورا مطرح می‌شود؛ گفت‌وگوهایی که ممکن است به تصویب یک کلمه در فرهنگستان بینجامد یا نینجامد.

پایان/