مسجد جامع اردستان یکی از باشکوهترین مساجد تاریخی حاشیه کویر مرکزی ایران است. این مسجد تاریخی که از نظر معماری در نوع خود بینظیر است در میان باغهای انار اردستانیها جای گرفته است. مسجد جامع اردستان چنان شکوه و عظمتی دارد که در میان شهرهای حاشیه کویر مرکزی ایران اردستان را شاخص کرده است. اردستان شهری در شمال اصفهان و در حاشیه کویر است و در گویش محلی آن را اروسون، اردسون و آردسون میخوانند و در شمال استان اصفهان واقع شده است. ناحیه اردستان در حاشیه کویر مرکزی است و قسمتهای شمالی آن جلگهای کویری و قسمتهای جنوبی آن کوهستانی است که یکی از شهرهای تاریخی این استان محسوب میشود.
براساس کاوشهای باستانشناسانه ساخت این شهر را به دوران پادشاهان اشکانی نسبت دادهاند. براساس برخی نوشتههای تاریخی نام اردستان از دو بخش آرد (مقدس، پاک و روشن) و ستان (جای و مکان) تشکیل شده، دلیل آن نیز وجود آتشکده مهر اردشیر بوده، آتشکدهای که امروز مسجد جامع اردستان روی بقایای آن بنا شده است. هماکنون بازدیدکنندگان میتوانند بخشهایی از آن آتشکده تاریخی دوران اشکانیان را در گوشهای از مسجد ببینند. درواقع باستانشناسان و معمارانی که مسجد جامع را بازسازی کردهاند در کاوشهای خود به بقایایان آتشکده رسیدهاند، بخشهایی از آن را برای بازدیدکنندگان هم بهجا گذاشتهاند تا گردشگران با تاریخ پرحادثه این مسجد باشکوه بیشتر آشنا شوند.
در اطراف مسجد جامع هر نوع نیاز مردم تأمین میشده است. درواقع مسجد جامع یک نوع مرکزیت داشته است. در کنارش هم باغهای زیبای انار اردستان به چشم میخورد که فضای اطراف مسجد را مصفا و دلپذیر کرده است. بنای این مسجد از گچ و آجر است. اما در برخی موارد نیز در بعضی از نقاط مسجد از خشت و گل استفاده شده است. معماران کهن ایرانی و مسلمان در صدها سال قبل چنان دانشی داشتند که موقعیت جغرافیایی و نحوه بنای نهاد مسجد را به درستی محاسبه کرده بودند. بهصورتی که مسجد جامع اردستان را یکمتر از سطح زمین بالاتر ساختهاند.
برای اینکه استحکام پی آن را با اطمینان بسازند، این مسجد روی یک خاک رسی به طول حدود ٥٤متر و عرض ٤٣متر ساخته شده است. مسجد از جانب شمال به کوچه باغ زیبای انار و مدرسه قدیمی حاجحسین نورالدین میرسد. در طرف جنوب مسجد نیز آبانبار حاجحسن قرار دارد. در شرق میدان محله محال حسینیهای قرار دارد که دقیقا به مسجد متصل شده است. در ایام عزاداری بهویژه عاشورا از این حسینیه در کنار مسجد برای برگزاری مراسم عزاداری اباعبداللهالحسین استفاده میشود. در کنار این حسینیه کوچهای است که انتهای آن به بازارچه میرسد. در نهایت از طرف مغرب مسجد به کوچه باغهای محله ابالی محدود است.
در این میان شاید شبستان بزرگ این مسجد که درست در زیر گنبد قرار گرفته است، یکی از زیباترین شبستانها در این نوع از مساجد محسوب شود. این مسجد مثل بسیاری از مساجد تاریخی تکمنارهای است. مناره مسجد جامع اردستان در گوشه شمالغربی مسجد قرار گرفته است. ایوانها و شبستان زمستانی مسجد جامع شکوه و عظمت بیشتری به این مسجد بخشیده و در کنار همه اینها معماری مسجد به شکلی است که یک آرامش معنوی و سکوت دلانگیز را به آن بخشیده خصوصا اینکه این مسجد از همه طرف با باغهای انار احاطه شده است. از طرف دیگر معماران با درایت ایرانی و اسلامی که سازندگان این مسجد بودهاند در ستونهای آن از چوب و سرب به نحوی استفاده کردهاند که قدرت زلزله احتمالی را بگیرند و جلوی تخریب مسجد گرفته شود.
گذار زمان ساخت گنبد اصلی مسجد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی دانسته است. درواقع مسجد فعلی روی خرابههای مسجدی قدیمیتر ساخته شده است. هنوز برخی از آثار باقیمانده از بنای قدیمیتر را در چند ستون، جرز و سرطاقهای رواق ورودی میتوان دید. در این میان قدیمیترین کتیبه تاریخدار که در مسجد جامع اردستان باقی مانده، در داخل گنبدخانه آن قرار گرفته است. این کتیبه که در آن به تاریخ سال ٥٥٣ هجری قمری اشاره شده، قدیمیترین کتیبه شناساییشده در مسجد جامع اردستان است.
کتیبه دیگری در ایوان جنوبی مسجد وجود دارد که تاریخ آن سال٥٥٥ است. اما شاید یکی از جالبترین کتیبههای باقیمانده مربوط به فرمان شاهعباس اول صفوی باشد که به تاریخ ١٠٢٤حدود نیمقرن بعد از ساختمان اصلی مسجد صادر شده است. یکی از جالبترین یادگارهایی که در مسجد جامع اردستان باقی مانده دستنوشتههای مردم عادی در تاریخهای مختلف است. این نوشتهها که روی لایههای گچی مسجد، قابلرؤیت است مجموعه زیادی از یادداشتها و یادگاریهای مردم از طبقات مختلف و دورههای تاریخی گوناگون است که قدیمیترین نمونه آن مربوط به سال ٧٩٢ است.
بنای مسجد بعد از تعمیر مورد حفاظت قرار گرفته است. اکثر اطلاعات به دست آمده از تاریخ این مسجد نیز بر اثر بررسیهای باستانشناسی است که در دوره این بازسازی بوده است. اما نکته بسیار مهم دیگری که در مورد شگفتی ساختمان و معماری مسجد جامع اردستان باید گفت این است که این مسجد بهگونهای طراحی شده که در تمام فصول سال امکان حضور نمازگزاران در آن فراهم است، به شکلی که در فصل گرم سال هوای آن خنک و در فصل سرد سال هوای آن گرم است. این مسجد علاوه بر اینکه هماکنون بهعنوان قطب گردشگری شهر اردستان محسوب میشود، هنوز هم کارکرد اصلی خودش یعنی محلی برای عبادت را حفظ کرده است. در مسجد جامع اردستان مراسم نماز جمعه و دیگر نمازهای جماعت برگزار میشود. مردم اردستان تمام عیدهای مذهبی و مراسمهای عزاداری عاشورا را در این مسجد برگزار میکنند.
پایان /
منبع: روزنامه شهروند/ 29 آبان 1395