سد بازنشسته در کشور نداريم

به گزارش سرویس اقتصادی عصرپرس  از پاون، از مهمترین عواملی که ضرورت ساخت سد را در کشور پهناور ایران با شرایط آب و هوایی گرم و خشک خود ایجاب و توجیه‌پذیر می‌کند، افزایش جمعیت، بالارفتن سطح بهداشت، محدودیت منابع آب شیرین، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی، تشدید توزیع نامتقارن زمانی و مکانی نزولات جوی و هجوم جبهه‌های آب شور به شیرین است. البته در سال‌های اخیر با توجه به شرایط تغییر اقلیم و خشکسالی های متوالی و وقوع سیلاب‌های مخرب در کشور، سدها نقش حساس و مثبتی را به‌ویژه در تامین آب شرب ایفا کردند.

هم‌اکنون از عمر سدسازی مدرن در ایران بیش از نیم قرن می‌گذرد و برخی از بزرگترین سدهای کشور بیش از 50 سال عمر دارند، ایمنی، نگهداری و پایداری این سدها به ویژه در زمینه رسوب گذاری، موضوعی بسیار مهم در صنعت آب کشور محسوب می‌شود؛ لذا پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو (پاون) با فرهاد ایمان شعار رئیس گروه ایمنی و پایداری سدهای شرکت مدیریت منابع آب ایران، درباره آخرین وضعیت سدهای کشور و نقش این سدها گفت‌وگویی انجام داده که در زیر می‌خوانید:

 

ایمان شعار گفت: مجموع ذخیره مخازن سدها در سطح جهان در حدود 7 هزار میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که از این مقدار، سالانه به طور میانگین بین 0.5 تا یک درصد به علت رسوب گذاری از دست می‌رود (ژاکوبسن 2009)، شایان ذکر است طبق آمار موجود، متوسط نرخ سالانه رسوب گذاری در مخازن سدها متناظر با اقلیم‌ها و ساختگاه‌های مختلف، متفاوت بوده و حتی متوسط این نرخ در بعضی از کشورها به بیش از یک درصد هم می‌رسد.

در ایران طبق آمار وزارت نیرو، نرخ رسوب گذاری سالانه در حدود 0.55 تا 0.75 درصد تخمین زده می‌شود که تقریباً معادل 300 میلیون متر مکعب رسوب در سال خواهد بود.

نگاهی به متوسط نرخ رسوب گذاری در مخازن سدها در برخی از کشورها نیز نشان می‌دهد، متوسط نرخ رسوب گذاری سالانه در مخازن سدها در برخی از کشورهای جهان از جمله در چین 2.3 درصد، ترکیه 1.5 درصد، هندوستان 0.72 درصد، ایران 0.65 درصد، مراکش 0.45 درصد، آمریکا 0.22 درصد و ژاپن 0.15 درصد است و اکثر مراجع معتبر در زمینه سد سازی و مهندسی رودخانه، رسوب را به عنوان محصول نهائی فرسایش سطح زمین به وسیله جریان آب، ذوب یخ‌ها و وزش باد تعریف می‌کنند، به عبارت دیگر، مواد جامد رسوبی به مواد جامد با چگالی‌های متفاوت گفته می‌شود که از هوازدگی، غلتیدن و یا خرد شدن سنگ‌ها حاصل می‌شوند.

این مواد خاصیت انفرادی خود را در داخل جریان آب و در حین تغییر مکان‌ها حفظ کرده و تحت تأثیر نیروهای بین مولکولی و یا پدیده لخته شدن قرار نمی‌گیرند.

 

عوامل مؤثر در رسوب گذاری مخازن سدها را می‌توان به دو دسته عوامل طبیعی و غیر طبیعی (انسانی) تقسیم کرد.

عوامل طبیعی مؤثر در فرسایش خاک سطحی حوضه‌های آبریز و رسوب گذاری در مخازن سدها به ماهیت گردش هیدرولوژیک آب در جهان و روند تغییرات سطح خشکی‌ها باز می‌گردند که این عوامل به الف) شرایط جوی و توزیع زمانی و مکانی آن مانند، بارش باران، برف و تگرگ، وزش باد و نوسانات دمایی هوا،‌ ب) ویژگی‌های جغرافیائی، توپوگرافی و زمین شناسی حوضه آبریز مانند، عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، شیب حوضه، زمان تمرکز حوضه و خصوصیات زمین شناسی منطقه، پ) پوشش گیاهی شامل، نوع پوشش گیاهی، تراکم پوشش گیاهی، شرایط ریشه و ساقه گیاه و موقعیت رشد گیاه، ت) بلایای طبیعی از جمله، وقوع سیلاب‌های بزرگ، وقوع خشکسالی و رخداد زمین لغزش، ث) شرایط هیدرولیکی مخزن (راندمان تله اندازی مخزن) از جمله نسبت حجم ذخیره مخزن به حجم جریان آب ورودی، شکل مخزن، مشخصات دریچه‌های تحتانی، شرایط بهره برداری از مخزن، شدت آشفتگی جریان، ج) خصوصیات فیزیکی ذرات رسوب شامل، دانه بندی ذرات رسوب، شکل ذرات و سرعت سقوط ذرات رسوب دسته بندی می‌شوند.

در خصوص عوامل غیرطبیعی (انسانی) ذکر این نکته ضروری است که فرسایش خاک یکی از صدماتی است که انسان با دخالت نابجای خود در طبیعت به تشدید آن کمک کرده است و از آنجائیکه فرسایش خاک، اولین گام در فرآیند رسوبگذاری در مخازن سدها محسوب می‌شود، در نتیجه با تمرکز بر این مطلب و مطالعه سایر مراحل این زنجیره، می‌توان عوامل غیر طبیعی مؤثر در رسوب گذاری در مخازن سدها را به این شرح دسته بندی کرد، الف) فعالیت‌ها و دخالت‌های بشر در سطح حوضه‌های آبریز از جمله، تخریب جنگل‌ها و مراتع، تجاوز به عرصه‌های طبیعی به صورت تغییر کاربری اراضی، نبود نقشه کاداستر، بهره برداری نامناسب کشاورزان از زمین و منابع طبیعی، نبود هماهنگی بین ارگان‌های مختلف در امر مدیریت حوضه‌های آبریز و عدم وجود سیستم نظارتی قانونمند،‌ ب) کاستی‌های طراحی و بهره برداری شامل، تمایل به طراحی مخازن حجیم برای ذخیره آب از سال‌های تر به سال‌های خشک بدون در نظر گرفتن تمهیدات مهندسی رسوب، طراحی نادرست تأسیسات تخلیه کننده سد، ضعف دستورالعمل‌های بهره برداری و یا به روز نبودن این دستورالعمل‌ها، عدم تمایل بهره برداری در مانور دریچه‌های عمقی به دلیل عدم پذیرش ریسک و یا افزایش احتمالی هزینه‌های نگهداری و تعمیرات، عدم آمادگی تجهیزات هیدرومکانیک و یا مخاطره آمیز بودن مانور آنها برای تخلیه جریان‌های غلیظ و نبود مطالعات و ارزیابی زیست محیطی در ارتباط با تخلیه جریان‌های غلیظ به پایین دست خواهد بود.

 

عمر مفید یک سد به عوامل مختلفی همچون سلامت سازه‌ای و پایش رفتار و تحلیل عملکرد سازه سد (تحلیل و تفسیر نتایج ابزاردقیق)، کیفیت، سلامت و مقاومت مصالح بکار برده شده در ساخت سد مانند مقاومت بتن بعد از 50 سال و یا در مواجه با زلزله و عوامل جوی و شیمیایی و ...، مسائل زیست محیطی، وضعیت منابع آبی، نرخ و درصد رسوب گذاری و حتی مسائل اقتصادی (مقایسه اقتصادی ادامه حیات و سرویس دهی یک سد در مقایسه با هزینه نگهداری، مرمت و بازسازی) بستگی دارد.

هرچند عمر مفید سدها در ایران و جهان اغلب 50 و گاهاً 75 سال تعریف می‌شود؛ ولی در ایران و در زمان حاضر علاوه بر بهره‌برداری از سدهای تازه آبگیری شده و جوان، حتی به صورت موردی با ادامه فعالیت سدهای پیر نیز مواجه هستیم که خوشبختانه این سدها نیز از سلامت و پایداری خوبی برخوردار هستند و تنها هر از گاهی با تعمیرات جزئی تجهیزات جانبی همراه بوده‌اند.

 

لایروبی به عنوان یکی از روش‌های مدیریت رسوب، عمدتاً برای سدها و بندهای کوتاه و مخازن کوچک کاربرد دارد و در حالت کلی لایروبی در سدهای بزرگ نه در ایران و نه در جهان برنامه مدون ندارد و بسته به مورد می‌تواند پس از بررسی فنی - اقتصادی مورد استفاده قرار گیرد.

 

فرآیند بازنشستگی سدها مستندات مدونی ندارد و به طور موردی بررسی می‌شود؛ ولی در زمان حاضر مورد خاصی برای آن نمی‌توان ذکر کرد و سد بازنشسته در کشور سراغ ندارم.

 

این مقوله، موضوعی بین دستگاهی و کلان بین وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و ...است، لذا مدیریت رسوب در قالب برنامه‌های آبخیزداری انجام می‌شود که زیرپروژه های بزرگ و گران قیمتی هستند.

همچنین احداث بندها و سدهای رسوب گیر، ارتقای پوشش گیاهی مناطق فرسایش پذیر، ارتقای وضعیت تجهیزات هیدرومکانیکال برای رها سازی جریان‌های غلیظ از سدها نیز از دیگر اقدامات مدیریت منابع آب برای سدهای خوزستان است.