صنعت نفت ایران ۱۱۰ ساله شد

به گزارش سرویس اقتصادی عصرپرس از شانا، پنجم خردادماه یادآور حماسه‌ای است که کارگران غیور نفت در مسجدسلیمان برای حفظ و صیانت از منابع ملی ایران آفریدند. به دنبال واگذاری امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت به ویلیام ناکس دارسی ‌و پس از پنج سال جست‌وجو، کشورمان و البته خاورمیانه در پنجم خردادماه ۱۲۸۷ خورشیدی مصادف با ۲۶ می ۱۹۰۱ میلادی، فوران نخستین حلقه چاه را نظاره کرد.

ماده سیاه رنگی که لقب طلای سیاه را به خود گرفت با گذشت سالیان سال و عبور از مراحل گذار تاریخی و تحولاتی که بر ایران و منطقه خاورمیانه گذشت هرگز ذره‌ای از ارزش خود را از دست نداد و تاثیرش بر تحولات جوامع درگیر کاسته نشد و بلکه به نوبه خود قطار توسعه و پیشرفت ایران را که سالیانی چند در خواب عمیقی فرو رفته بود، به سرعت به حرکت درآورد و بار دیگر بر همگان اثبات شد که ایران و به‌خصوص جنوب مهد تولد و بارور شدن نخستین‌ها در جهان و خاورمیانه است.

اکتشاف نفت در مسجدسلیمان این شهر را به نخستین شهر نفتی ایران و پایتخت نفت در سرزمین کهن و باستانی ایران زمین و خاورمیانه بدل کرد تا این مهم، فصلی جدید و درخشان در جنوب و در جهت پیشرفت ایران باشد.

نگاهی به تاریخچه اکتشاف نفت در ایران این اصل را به ذهن هر خواننده‌ای متبادر می‌کند که ایران و به‌خصوص جنوب آن همواره مهد تحول و پیشرفت بوده و لقب نخستین‌ها بحق برازنده آن است.

نگاهی گذرا به تاریخچه اکتشاف نفت در پایتخت نفتی ایران افق جدیدی از نقش این ماده باارزش و تاثیرگذار را در پیش چشمان ما باز می کند که در زیر، گزیده‌ای از آن را از نظر می‌گذرانیم:

در تاریخ ۲۸ ماه می سال ۱۹۰۱ میلادی، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، ویلیام ناکس دارسی، تاجر طلا در انگلستان امتیاز کشف نفت ایران را از آن خود کرد و برای این منظور جورج برنارد رینولدز را که تجربیاتی در زمینه حفاری نفت در مناطق نفتخیز سوماترا داشت، برای اکتشاف و استخراج نفت به استخدام خود درآورد. رینولدز در پایان سال ۱۹۰۲ میلادی عملیات حفاری نخستین چاه را در چاه سرخ واقع در قصر شیرین و همچنین شاردین‌ رامهرمز آغاز و همزمان، مقدمات حفاری در منطقه نفتون مسجد سلیمان را فراهم کرد.

پس از دو سال حفاری در شاردین، گروه رینولدز به این نتیجه رسیدند که در این نقطه نمی‌توانند به نفت برسند. اما علائم موجود و وجود آتشگاه و نیز حوضچه‌ای که خود به خود قیر از آن می‌جوشید و یادداشت‌های مورخین و باستان‌شناسان که تصریح کرده بودند در ناحیه نفتون نفت فراوان به دست می‌آید، او را که از مدتی پیش در آنجا به کار حفاری مشغول بود، امیدوار کرد و به همین دلیل وسائل و تجهیزات را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل کردند و در پایان ماه ژانویه سال ۱۹۰۸ میلادی حفاری چاه شماره یک این شهر آغاز شد.

سرمایه شرکت که در انگلیس تشکیل شده بود تا در ایران به نفت دست یابد، به دلیل طولانی شدن دوره حفاری به پایان خود می‌رسید و ویلیام ناکس دارسی که از پیدا شدن نفت در این سرزمین قطع امید کرده بود طی تلگرافی از رینولدز خواست تا حفاری را تعطیل کند.

گفته می‌شود تلگراف به دست رینولدز رسیده بود، اما چنان به مسجد سلیمان اعتماد داشت که ترجیح داد به آن اعتنایی نکند و به کار خود ادامه دهد. سرانجام در حالی که اعضای گروه در اوج ناامیدی به سر می‌بردند، در ساعت چهار صبح روز پنجم خردادماه ۱۲۸۷ خورشیدی برابر با ۲۶ ماه مه ۱۹۰۸ میلادی، مته حفاری از ضخامت زمینی به قطر ۳۰۰ متر عبور کرد و آخرین ضربت خود را به صخره عظیمی که روی منبع نفت قرار داشت فرود آورد، در نتیجه در عمق ۱۱۸۰ پا (۳۶۰ متری) نفت با فشار زیادی تا ۵۰ پا (۱۵ متر) بالاتر از نوک دکل حفاری فوران و کارگران را در خود غرقه کرد.

به این ترتیب فصل جدیدی در تاریخ کشور گشوده شد و ایران به جمع کشورهای نفت‌خیز جهان پیوست. این اتفاق که نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به شمار می‌رفت، حیات اقتصادی و اجتماعی مسجد سلیمان و ایران را دگرگون کرد، چنان که از این چاه روزانه ۳۶۰۰۰ لیتر (معادل ۸۰۰۰ گالن) نفت استخراج می‌شد و بعدها در این شهر دست کم ۳۰۰ حلقه چاه نفت حفر شد. این شهرک باستانی به یک شهر مدرن و پر رونق بدل شد، جمعیت آن افزایش یافت و خانه‌ها و محله‌های جدید برای کارکنان شرکت نفت از مدیران ارشد گرفته تا کارگران ساخته شد.

شرکت نفت ابتدا برای ایجاد یک دستگاه آب شیرین‌کن اقدام کرد و سپس برای انتقال آب رود کارون به شهر، لوله‌کشی خانه‌ها را به انجام رساند. همچنین خط آهنی از سوی این شرکت تاسیس شد که تا دارخزینه، روستایی در نزدیکی شوشتر، امتداد می‌یافت.

به این ترتیب، مسجد سلیمان از یک قصبه به شهری بزرگ بدل شد و مردم از اطراف و اکناف برای کار به این شهر مهاجرت کردند. شبکه آب و برق تکمیل و سیستم فاضلاب شهر ایجاد شد و شبکه اتوبوسرانی به کار افتاد. همچنین ورزشگاه بزرگی ساخته شد و مسجدسلیمان چهره یک شهر تازه و متفاوت از دیگر شهرها را به خود گرفت.

امتیاز استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز پنج استان آذربایجان‌، گیلان‌، مازندران‌، گرگان و خراسان‌) به مدت ۶۰ سال در سال ۱۲۸۰ میلادی و در دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار به دارسی داده و متعهد شده بود که از عواید حاصله ۱۶ درصد به عنوان حق‌امتیاز و ۲۰ هزار لیره نیز به صورت نقد به عنوان سهم ایران، به دولت بپردازد.

از سال‏‌های اولیه تولید نفت ایران، چشم طمع بیگانگان به دنبال منابع زیرزمینی کشور بود و آنان در هر فرصتی به گرفتن امتیازهای گوناگون نفتی اقدام می‏‌کردند. پس از لغو امتیاز نفتی دارسی بین ایران و انگلستان، قرارداد الحاقی گس - گلشاییان به منظور کشف و استخراج نفت از سوی شرکت‌‌های نفتی انگلیسی منعقد شد. قراردادی که در مرحله ارائه به مجلس برای تصویب با مقاومت عده‏‌ای از نمایندگان و علما به ویژه آیت‏‌الله کاشانی روبه‌رو و در نهایت پس از فراز و فرودهایی به ملی شدن صنعت نفت ایران در ۲۹ اسفندماه ۱۳۲۹ منجر شد.

اکنون با گذشت بیش از یک قرن هنوز چشمه‌های نفتی مسجدسلیمان پایتخت نفت ایران و خاورمیانه می‌جوشند و می‌خروشند و به همت و تلاش متخصصان متعدد این مرز و بوم، قطار توسعه کشورمان با سرعتی ستودنی بر ریل پیشرفت و استقلال حرکت می‌کند.

تاریخچه اکتشاف نفت

مناطق نفتخیز جنوب به عنوان زادگاه صنعت نفت ایران، پس از فوران نفت از نخستین چاه نفتی خاورمیانه در مسجدسلیمان تاکنون، کانون تحول و توسعه فناوری‌های جدید به منظور استخراج و تولید نفت و گاز بوده است.

بهره‌برداری از چاه شماره یک مسجد سلیمان با تولید روزانه ۵۰۰ بشکه در عمل از سال ۱۲۹۰ خورشیدی آغاز شد که سرآغاز فعالیت صنعت نفت ایران به شمار می‌آید.

پس از پیدایش نفت در مسجدسلیمان، عملیات کاوش برای کشف مخازن دیگر ادامه یافت و درپی آن حوزه‌های نفت‌خیز هفتکل (۱۳۰۶)، آغاجاری (۱۳۱۵)، اهواز (۱۳۳۷)، بینک (۱۳۲۸)، بی‌بی‌حکیمه (۱۳۴۰)، مارون و کرنج (۱۳۴۲) و پارسی و رگ‌سفید (۱۳۴۳) کشف و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مجموعه این میدان‌ها با همه تاسیسات، کارخانه‌ها و خطوطه لوله مورد نیاز تولید، فرآورش و انتقال نفت به پالایشگاه‌های داخلی و پایانه‌های صادراتی نفت خام، هم اکنون بخش عمده‌ای از مناطق نفت‌خیز جنوب را تشکیل می‌دهد. تا قبل از دهه ۵۰ فعالیت‌های مربوط به اکتشاف و تولید در شرکت سهامی اکتشاف و استخراج متمرکز بود و مرکز عملیات این شرکت که مسئولیت برنامه‌ریزی، تهیه منابع مالی، نحوه برداشت از مخازن و همچنین توسعه میدان‌ها و تاسیسات فنی را به عهده داشت، در مسجدسلیمان مستقر بود.

در آغاز دهه ۵۰ به دلیل شتاب گرفتن روند فعالیت‌های تولید نفت و گاز و عملیات اکتشاف و حفاری، «شرکت خاص خدمات نفت ایران» (اسکو) به عنوان شرکت پیمانکار طرف قرارداد شرکت ملی نفت ایران، تشکیل و انجام همه فعالیت‌های اکتشافی، برنامه‌ریزی و اجرای عملیات حفاری، نصب و راه‌اندازی تاسیسات و خطوط لوله، مطالعه میدان‌ها و تهیه طرح پیشنهادی برنامه‌های توسعه و ازدیاد ظرفیت برداشت و نیز برآورد بودجه‌های ارزی و ریالی را به عهده گرفت.

در کنار این شرکت، شرکت عملیات غیرصنعتی نیز تمامی فعالیت‌های غیرصنعتی را از وظایف اصلی تولید در مراحل مختلف تفکیک، عهده‌دار شد. با پیروزی انقلاب اسلامی و خلع ید از پیمانکاران خارجی مجموعه عملیات اکتشاف، حفاری و بهره‌برداری به کارکنان و مدیران ایرانی محول شد. همچنین مراکز راهبردی فعالیت‌های پشتیبانی نیز که این زمان در آبادان مستقر بود، به اهواز منتقل شد. با آغاز جنگ تحمیلی، مدیریت مناطق نفت‌خیز در شرکت ملی نفت ایران تشکیل شد و راهبری عملیات تولید از این مناطق را بر عهده گرفت.

این مدیریت، پس از جنگ به مدیریت تولید مناطق خشکی تغییر نام داد و حوزه فعالیت آن کل کشور را در بر گرفت. سرانجام در سال ۱۳۷۹ با توجه به سیاست‌ها و برنامه‌های وزارت نفت مبنی بر ایجاد تغییر و تحول در نحوه اداره فعالیت‌ها ساختار سازمانی مناطق نفت‌خیز جنوب بررسی و شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب شامل یک ستاد مرکزی و ۹ شرکت فرعی شکل گرفت. این شرکت با بیش از ۵۰ میدان هیدروکربوری بزرگ و کوچک در محدوده‌ای به وسعت افزون بر ۴۰۰ هزار کیلومتر مربع از استان بوشهر تا شمال استان خوزستان بیش از ۸۰ درصد نفت خام کشور را تولید می‌کند. در این قلمرو وسیع نفتی، میدان‌های بزرگی همچون اهواز آسماری، گچساران، مارون، کرنج و پارسی قرار دارند.

در سال‌های اخیر با تغییر رویکرد وزارت نفت بار دیگر شاهد به کارگیری دانش و تخصص کارشناسان مناطق نفت‌خیز جنوب در زمینه مطالعه و توسعه میدان‌ها و مخازن نفت و گاز هستیم.

مدیریت یکپارچه منابع هیدروکربوری که از اولویت‌های برنامه‌های مناطق نفت‌خیز جنوب است، با هدف تولید صیانتی نفت و گاز، افزایش بازیافت نهایی، تولید نکردن گاز از کلاهک مخازن نفتی، رعایت تناسب تولید از بخش‌های مختلف یک مخزن و تولید متعادل و همزمان از مخازنی که شبکه آبده مشترکی دارند، اجرا می‌شود، اکنون به طور عمده با اجرای طرح‌های تزریق گاز غیر امتزاجی به دست می‌آید، ولی بزرگترین پروژه تزریق امتزاجی گاز در رامشیر از نظر تئوریک دورنمای بهتری را در این زمینه ارائه می‌دهد.

پروژه‌های تحقیقاتی برای به کارگیری روش‌های جدید مطابق با فناوری روزآمد از جمله روش‌های نوین حفاری، تزریق دی اکسید کربن و استفاده از نانوتکنولوژی و بهینه‌سازی پروژه‌های موجود نیز در دست بررسی است که در صورت کسب نتیجه مطلوب، کاربردی خواهند شد.

شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب به عنوان بزرگ‌ترین شرکت تولیدکننده نفت خام کشور، جایگاه ویژه‌ای در تامین انرژی و گردش اقتصاد کشور دارد. بیش از ۸۰۰ پروژه فعال در این شرکت علاوه بر ایجاد فرصت‌های کسب‌و‌کار و رونق اقتصادی استان‌های حوزه نفت‌خیز واقع در حوزه فعالیت، نقش مهمی در تحقق اهداف عالی نظام در زمینه پیشرفت و تعالی کشور و دستیابی به اهداف برنامه پنجم توسعه دارد.

مناطق نفت‌خیز جنوب اندک زمانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با وقوع جنگ تحمیلی، قدم به میدان آزمونی بزرگ نهاد، وجود تاسیساتی پراکنده و بی‌دفاع که برای فعالیت در زمان صلح طراحی و ساخته شده بودند، واقع شدن تاسیسات و مبادی صادراتی در میانه یا خطوط مقدم جنگ یا حداکثر در فاصله کمی از جبهه‌ها، به‌زودی تاسیسات و بندرگاه‌های نفتی این شرکت را به عنوان اهدافی بزرگ برای حمله هوایی و زمینی دشمن بدل ساخت و در این شرایط استمرار تولید و صادرات نفت در زیر بمباران وحشیانه دشمن، نام مناطق نفت‌خیز جنوب ایران را جاودانه ساخت.

نگاهی گذرا به افزایش واحدهای بهره‌برداری، کارخانه‌های گاز و گاز مایع، کارخانه‌های نمک‌زدایی، پالایشگاه‌های گاز مایع و به‌ویژه واحدهای جمع‌آوری، تقویت و تزریق گاز به عنوان پروژه‌های تازه و بدون سابقه قبلی و در رأس آنها میدان‌های نفتی و چاه‌های تولیدی خاص، مقایسه نسبت چاه‌های در مدار راس تولید به کل چاه‌ها در دو مقطع پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این حقیقت را نشان می‌هد که مناطق نفت‌خیز جنوب نه تنها قادر به اجرای برنامه‌های فنی - تخصصی است، بلکه در زمینه تصحیح و توسعه این برنامه‌ها نیز با نگرشی ارزشی و متناسب با افزایش نیازهای کشور در سال‌های پس از انقلاب، بسیار موفق بوده است.