اخبار مهم ایران و جهان را با عصر پرس مرور نمائید      
به روز شده در: ۰۸ فروردين ۱۴۰۳ - ۱۲:۳۹
کد خبر: ۳۴۱
تاریخ انتشار: ۱۲:۵۷ - ۱۶ آبان ۱۳۹۴ - 07 November 2015
آب‌شيرين‌كن‌ها راه‌حل بحران كم‌آبی
محمد درویش: در اثر غلبه تفکرات سازه‌ای در مدیریت آب، متأسفانه رابطه بین ایرانیان را مختل کرده‌ایم.
نقد تفکرات سازه‌ای در مدیریت آب

محمد درویش / مدیركل دفتر آموزش و مشاركت مردمی‌ سازمان حفاظت محیط‌زیست
غلبه رویکردهای سازه‌ای در مدیریت آب، نه‌فقط منجر به تخریب توان بوم‌شناختی (اکولوژیک) ایران شده، بلکه خسارتی نگران‌کننده‌تر بر وحدت ملی، همبستگی و انسجام اقوام و فرهنگ‌های گوناگون ساکن در فلات ایران برجای نهاده است.

یک‌بار و برای همیشه بیاییم اعلام کنیم که غلبه تفکرات سازه‌ای در مدیریت آب، یک اشتباه راهبردی بوده است. بیاییم بپذیریم که اگر مملکت را به سمت مصرف حدود 200 هزار میلیارد تومان از سرمایه‌هایش در طرح‌های مدیریت آب سوق نداده بودیم، امروز به مراتب هم طبیعت ما و هم مردمی که باید در این طبیعت زیست کنند، روزگار بهتری داشتند.


خلاصه اینکه حتی اگر بشود از تمامی خسارت‌های هنگفت سدسازی و طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای که منجر به نابودی صدها هزار درخت در هیرکانی، ارسباران، زاگرس و خلیج فارس و سواحل دریای عمان شده گذشت و هیچ ربطی بین آن سازه‌های پهن‌پیکر سیمان‌اندود با افزایش چشمه‌های تولید گرد و خاک قائل نشد، اگر بشود مرگ میلیون‌ها قطعه ماهی در آب‌های شیرین رودخانه‌های زاییده از دامنه‌های البرز و زاگرس را به‌دلیل سدسازی‌‌های متعدد نادیده گرفت؛ از یک خسارت، از یک جنایت و از یک فاجعه نمی‌توان و نباید به راحتی گذشت!


نابخردی‌های مدیریتی مقدمات جنگ آب را در داخل مرزهای ايران پديد آورده
است. در اثر غلبه تفکرات سازه‌ای در مدیریت آب، متأسفانه ما رابطه بین ایرانیان را مختل کرده‌ایم.

امروزه نه فقط باید از عوارض حاشیه‌نشینی مردمی که خانه و کاشانه خود را در اثر احداث سدهای متعدد در خوزستان، ارومیه، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، مازندران، گیلان، فارس، تهران، البرز، لرستان و ... از دست داده‌اند، نگران باشیم بلکه رخداد مهم‌تر و خطرناک‌تر، اختلالی است که در یکپارچگی هویت ملی ایرانیان به‌وجود‌آمده و بر سر طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای، رابطه هموطنان عرب‌زبان ما در خوزستان با اصفهانی‌ها دچار لکنت شده و به همین ترتیب، بختیاری‌ها، لرها، قمی‌ها، اصفهانی‌ها، کاشانی‌ها، یزدی‌ها، کرمانی‌ها، سیستانی‌ها و ترکمن‌ها به مشکل خورده‌اند و حتی برخی جریانات پان‌ترکیسم در آذربایجان به‌دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه، تقویت شده و ناآگاهان و عنادورزانی بر این طبل می‌کوبند که فارس‌ها به‌عمد دارند دریاچه ما را خشک می‌کنند.

الان رابطه بین مردم در علی‌آباد کتول در استان گلستان با مردم شاهرود و سمنان بر سر طرح انتقال آب از دشت زرین‌‌گل و چشمه‌های قطری به‌شدت تیره شده، طرح گلاب و بهشت‌آباد، جهنم را به یک قدمی نزدیک کرده، رابطه مردم در بالادست بختگان در کام‌فیروز با پایین‌دست آن در استهبان، خونه کت و نیریز اصلاخوب نیست؛ مردمان در بالادست‌های اترک، بی‌مهابای پایین‌دست‌ها در آلماگل، الاگل، آجی گل و گمیشان، آب را به یغما برده‌اند. روزگار آبشارهای زیبای شاهان‌کوه و رابطه‌ مردم خوب فریدون‌شهر با اصفهانی‌ها هم می‌رود تا تیره و تار شود، همانگونه که الیگودرزی‌ها الان دل خوشی از قمی‌ها یا ناغانی‌ها دل خوشی از بروجنی‌ها ندارند!
دارند؟

در یک کلام، داریم با نابخردی‌های مدیریتی گسترده و شگفت‌آور، مقدمات جنگ آب را در داخل مرزهای خود مهیا می‌کنیم! چرا؟


حل مشكل كم‌آبي را به دانشمندان بسپاريد

پرسش این است که آیا به‌راستی راه کم‌خطرتر، ساده‌تر و ارزان‌تری برای مواجهه با کمبود آب شیرین برای ایرانیان وجود نداشت؟ چرا لشکر یکصدهزارنفری متخصصان شاغل در شرکت‌های اقماری سدساز و متمول در وزارت نیرو، هیچ‌یک به صرافت کشف و معرفی راه دیگری نیفتادند؟ چرا همچنان وزیر نیرو باید از کمبود اعتبار یکصد و پنجاه هزار میلیارد تومانی برای تکمیل طرح‌های سازه‌ای نیمه‌تمام وزارت متبوعش گله‌مند و طلبکار باشد؟

از سوی دیگر، آشکارا می‌توان پیش‌بینی کرد که چنانچه باور حاکمیت و اراده دولت برجایگزینی این روش به‌جای طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای و سدسازی باشد، آنگاه با اتکا به سرمایه‌های انسانی جوان، متخصص و مستعد این کشور، می‌توان راهکارهایی را یافت که نگرانی‌های محیط زیستی یادشده را هم به کمینه تقلیل دهد؛ چنین انتظاری از دانشمندان کشوری که توانسته‌اند در شرایط تحریم صددرصد، کیک زرد بسازند خیلی دور از انتظار و آرمانی یا تخیلی نیست! هست؟

آب شيرين‌كن‌ها راه‌حل كم‌آبي و نجات دريا‌ها

نکته مهم دیگر آن است که اگر شیرین کردن آب از خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر به‌عنوان سیاست اصولی جمهوری اسلامی ایران برای تأمین آب شیرین ایرانیان در اولویت قرار گیرد، آنگاه ناچار خواهیم بود تا مقررات سختگیرانه‌تری برای پایش مواد میکروبی موجود در آب سواحل وضع کرده و به‌این‌ترتیب، توان پایشگری و نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست بر کارخانه‌ها به‌شدت افزایش خواهد یافت چرا که آب‌شیرین‌کن‌ها فقط می‌توانند نمک را از آب بگیرند نه باکتری و میکروب‌های خطرناک را.

با چنین رویکردی می‌توان انتظار داشت تا به‌تدریج با کاهش ورود شیرابه‌ها و پساب‌های خام به محیط‌های ساحلی و همچنین نظارت بر تردد کشتی‌ها و آب توازن آنها، برکیفیت زیگونگی (تنوع زیستی) در محیط‌های ساحلی و دریایی افزوده شده و با افزایش آبزیان، نه‌فقط بر درآمدهای صیادی اضافه شود، بلکه مصرف گوشت ماهی سهم بیشتری از رژیم غذایی ایرانیان را به خود اختصاص داده و به‌این‌ترتیب، فشار بر مراتع و جنگل‌های کشور برای تأمین گوشت قرمز  که برای تولید هر کیلوگرم آن تا 15 هزار لیتر آب مورد نیاز است کاهش یافته، بوم‌سازگان‌های آسیب‌دیده مجال خوداحیایی خواهند یافت و با بهبود کیفیت منابع آب و خاک، کیفیت محصولات غذایی هم که مهم‌ترین عامل مؤثر در تشدید یا مهار سرطان در کشور محسوب می‌شوند، ارتقا خواهند یافت.

دستاوردی که کمک می‌کند تا سالانه برای مبارزه با سرطان و خرید داروهای مرتبط با آن، بیش از 10 هزار میلیارد تومان از کیسه دولت و ملت ( حدود 60 برابر بودجه سالانه سازمان حفاظت محیط‌زیست!) به هدر نرود.

جایگاه ایران به‌دلیل قرار گرفتن در کنار منابع دائم و عظیم آب در شمال و جنوب آن، هرگز نباید در سایه‌ مخاطره‌ جنگ آب قرار گیرد. کافی است سردمداران مدیریت آب کشور، از آنجایی که همیشه در ساختمان بزرگ و مدرن نیایش در تقاطع کردستان نشسته‌اند و به دامنه‌های جنوبی البرز می‌نگرند، تغییر مکان داده و منظر نوینی برای نگریستن برگزینند تا چشم‌اندازهای امیدوارکننده‌تری را بتوانند انتخاب کنند.

زمان سدسازی سرآمده است!

سد كارون سه و گتوند عناوین دو مورد از بزرگ‌ترین سدهای ایران است كه روی رودخانه كارون در جنوب غربی ایران ساخته شده است. هدف از احداث سد و نیروگاه كارون3، تأمین بخشی از برق مورد نیاز كشور ایران و نیز كنترل سیلاب‌های مخرب بوده كه عملیات اجرایی این طرح در سال ۱۳۷۳ آغاز و در سال ۱۳۸۳ به پایان رسید.

از آنجا كه سد كارون مرتفع‌ترین سد كشور محسوب می‌شود، شكستن آن یك فاجعه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ایجاد خواهد كرد. در صورت تخریب سد كارون، سه سد دیگر در پایین دست آن، شدت سیلاب را گرفته و باعث كاهش تخریب‌ها خواهند شد.

تاكنون مبالغ بسیار هنگفتی برای ساخت این سد هزینه شده و از سویی 105 هزار اصله بلوط نیز برای ساخت این سد نابود شده كه یكی از هزینه‌های زیست محیطی آن است. سد گتوند نیز عنوان آخرین سد قابل احداث بر روی رودخانه كارون است. این سد در میان سدهای ساخته‌شده و در دست ساخت بر روی كارون، از همه پایین‌دست‌تر قرار دارد.

یكی از مهم‌ترین چالش‌های ایجاد شده پیرامون این سد، بحث وجود گنبدها و رگه‌های نمكی در اطراف محل آبگیری سد است كه پس از آبگیری سد به زیر آب رفته و ممكن است منجر به شوری بیش از حد آب در پایین‌دست این سد شوند. كارشناسان محیط زیست و نظام مهندسی اعتقاد دارند كه نزدیكی معدن نمك به محل سد گتوند، در پروژه مطالعاتی این سد در نظر گرفته نشده است.

با این حال، مسئولان وزارت نیرو، انتقادات كارشناسان محیط زیست درباره شور شدن كارون را «مغرضانه» اعلام كردند. از طرف دیگر، به زیر آب رفتن ۱۰۰ هكتار از زمین‌های مرغوب و حاصلخیز دشت عقیلی و برخی از آثار باستانی و تخریب صدها اصله درخت از دیگر حاشیه‌های پیرامون آبگیری این سد هستند.

آمار تعداد سدهای كشور به تفكیك دستگاه اجرایی در مراحل مختلف توسط شركت مدیریت منابع آب ایران منتشر شده كه نشان می‌دهد 1330 سد در كشور در مراحل مختلف مطالعاتی اجرایی و بهره‌برداری قرار دارد. هم‌اكنون در این بین 647 سد به بهره‌برداری رسیده است، 146 سد در مراحل اجرایی است و 537 سد نیز در مراحل مطالعاتی قرار دارد.

این در حالی است كه وزارت نیرو همواره اخبار گوناگونی مبنی بر اینكه 90 درصد از آب‌های موجود را به وسیله سدها در اختیار بخش كشاورزی قرار می‌دهد منتشر می‌كند، اما بخش كشاورزی نیز همواره اعلام می‌كند كه راندمان وجود آب در این بخش 30 تا 35 درصد است. باید توجه داشت كه ضایعات در بخش كشاورزی حدود 30 درصد و رقمی‌ حدود شش برابر استانداردهای موجود است.

بنابراین رقمی‌ حدود 27میلیارد متر مكعب از آبی كه در اختیار بخش كشاورزی قرار دارد عملا صرف تولید محصولاتی می‌شود كه به دلیل بسته‌بندی ضعیف، نبود مكان برای دپوی مطلوب، عدم وجود سردخانه مناسب و عدم آگاهی از تكنیك‌های حمل و نقل مناسب بعد از تخریب در اختیار مصرف‌كننده قرار می‌گیرد.

همچنین رقمی‌ حدود 65 درصد از آبی كه به‌طور مستقیم وارد مزرعه می‌شود نشان‌دهنده راندمان آبیاری اندك است. حدود 32میلیارد متر مكعب آب حاصل از پساب بخش كشاورزی، صنعت و شرب در كشور از دسترس خارج می‌شود، اما می‌توان با تكنیك‌هایی همچون بازچرخانی آب آن را دوباره به چرخه برگرداند.

حال این سوال مطرح است كه در چنین شرایطی كه شاهد هدررفت آب هستیم چرا باید نخستین سیاست وزارت نیرو انباشت آب در پشت چاله‌های تبخیر باشد؟ باید قبل از اینكه به سمت سد‌سازی برویم به انتقال آب بین‌حوزه‌ای توجه ویژه شود. با تحقق این مهم در كشور دیگر 90 درصد از مشكلات ناشی از كمبود آب حل و فصل می‌شود. به این ترتیب اگر در دریاها هم به شكل استثنائی كمبود آب شرب وجود داشته باشد به نسبت می‌توان از تكنیك‌های نمك‌زدایی یا همان آب‌شیرین‌كن‌های خورشیدی استفاده كرد و كمبود آب را از طریق آب دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان جبران كرد.

بنابراین هم‌اكنون باید پایان دوره سد‌سازی و طرح‌های آب‌های بین‌حوزه‌ای را اعلام كرد. این مسائل در شرایطی بروز كرده است كه به سهولت می‌توان آب مناسب را برای شرب، صنعت و كشاورزی به شكل پایدار تامین كرد. حدود 400 هزار میلیارد تومان برای بخش‌های سدسازی، تولید و انتقال بین حوزه‌ای هزینه شده است كه با صرف این بودجه در بخش ارتقای نرم‌افزای به مراتب سود بیشتری برای كشور و محیط زیست خواهد داشت. سد‌سازی‌ها تبعات محیط زیستی همچون قطع میلیون‌ها درخت را در رویشگاه‌هایی همچون زاگرس، ارس باران، خلیج فارس و... به همراه داشته است.

از دیگر نارسایی‌های محیط زیستی ناشی از سد‌سازی می‌توان به خشكی ده‌ها تالاب به دلیل بارگذاری‌های نادرست اشاره كرد. بزرگ‌ترین قربانی سد‌سازی در سال‌های اخیر دریاچه ارومیه بوده كه احداث ده‌ها سد آن را به نابودی كشانده است. همچنین این اقدام باعث افزایش فرسایش خاك نیز شده است. از دیگر مشكلات سد‌سازی‌ها می‌توان كاهش شدید كیفیت آب دریای خزر و خلیج فارس را عنوان كرد كه به دلیل اینكه طرح‌های انتقال آب‌های حوزه‌ای این سد‌سازی‌ها افزایش یافته است، تعداد بسیاری از گونه‌های ارزشمند همچون ماهی‌های خاویاری، كیلكاها و انواع و اقسام ماهی‌ها در جنوب كاهش یافته است.

اگر به سمت جایگزین كردن روش‌هایی همچون نمك‌زدایی با استفاده از نور خورشید برویم در این شرایط دست سازمان محیط زیست نیز باز می‌شود و به این ترتیب قدرت پایش خود را برای اعمال پایه‌ای‌تر در محل دفن زباله‌ها اعمال می‌كند تا شیرابه‌ها و پساب كارخانه‌ها مستقیم وارد محیط‌های ساحلی نشود و در نتیجه تعداد مواد غذایی و آبزی‌ها و صید افزایش پیدا كند.

این اقدام افزایش درآمد صیادان را به دنبال دارد و آن را می‌توان به عنوان منبع مطلوب برای غذای ایرانیان محسوب كرد. با این اقدامات از فشارهای موجود برای تولید گوشت قرمز در كشور كاسته می‌شود و تعادل دام و مرتع حفظ می‌شود. از سوی دیگر، در نتیجه این اتفاق از شدت فرسایش خاك كاسته شده و به این ترتیب مراتع جنگلی احیا می‌شود. در ضمن با سالم‌سازی منابع آب و خاك میزان شیوع بیماری‌هایی همچون سرطان نیز كاهش می‌یابد.

این در حالی است كه سالانه 10هزار میلیارد تومان برای سرطان هزینه می‌شود و به این ترتیب می‌توان با اعمال سیاست‌های مطلوب برای سالم‌سازی و غنی‌سازی تغذیه هم‌میهنان اقدامات اساسی لحاظ كرد. با اعلام پایان سد‌سازی در كشور و استفاده از تكنیك‌های آب‌شیرین‌كن‌های خورشیدی می‌توان آثار مطلوب این اقدام را در قالب یك تیر و چند نشان دید.

سد فولاد مباركه

سد فولاد مباركه عنوان سدی است كه از سوی شركت فولاد مباركه اصفهان بر روی زاینده‌رود ساخته شده است. زاینده‌رودی كه پس از سد یا بند كارخانه فولاد مباركه واقع در غرب شهر مباركه سال‌هاست خشكیده است. رودخانه زاینده‌رود از مسیر كوهرنگ تا شهر مباركه، هنوز غران و خروشان است.

ولی وقتی این رود به شهر مباركه و به سد و بند كارخانه فولاد مباركه می‌رسد، دیگر چیزی از آن باقی نمی‌ماند مگر كانال كوچكی كه كشاورزی بخشی از جلگه مباركه در منطقه نكوآباد و فلاورجان در منطقه پیربكران را مشروب می‌سازد. الباقی مسیر این رود، كاملا خشك شده است. به‌طوری كه تنها پنج كیلومتر پس از بند كارخانه فولادمباركه، بر بستر خشك این رودخانه، بچه‌های محلی فوتبال بازی می‌كنند. مسئولان شركت فولاد مباركه می‌گویند تنها ۱/ ۵ درصد از آب زاینده‌رود را می‌خورند.

ولی آنها هرگز حاضر نشده‌اند توضیح بدهند رودخانه‌ای كه در چند كیلومتری بالادست سد آنها مثلا در اراضی زرین شهر، هنوز دبی آب بسیار بالایی دارد، چگونه پس از سدی كه آنها روی رودخانه ایجاد كرده‌اند، خروجی چندانی برایش نمی‌ماند.

سد سیوند

سد سیوند سدی است كه در شهرستان پاسارگاد، در ۵۰ كیلومتری شهر باستانی پارسه (تخت جمشید) و در حدود ۱۰ كیلومتری پاسارگاد بر روی رودخانه سیوند ساخته شده است.

رودخانه پلوار بین این دو محوطه باستانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسكو (تخت جمشید و پاسارگاد) در كنار آرامگاه كوروش و در دل تنگه بلاغی جریان دارد. مخالفان آبگیری سد سیوند معتقد بودند پس از آبگیری این سد آسیب‌های گوناگونی از جمله موارد زیر به وقوع خواهد پیوست: آثار باستانی منطقه تنگه بلاغی (تنها بخش سالم از راه شاهی، روستاهای باستانی، كاخ داریوش هخامنشی، كارگاه‌های ذوب فلزات و تولید نوشیدنی، گورستان اشكانی و نقاطی كه هنوز كاوش نشده‌اند) به زیر آب خواهند رفت. به دلیل سست و آبرفتی بودن خاك منطقه پس از بالا آمدن آب‌های زیرزمینی بر اثر آبگیری سد، آثار باستانی دشت پاسارگاد (از جمله كاخ بارعام، كاخ دروازه، كاخ اختصاصی، گور كمبوجیه، تل تخت و به ویژه آرامگاه كوروش كه نزدیك‌ترین اثر به سد است) تخریب خواهند شد.

آثار باستانی پاسارگاد از جنس آهك و جذب‌كننده رطوبت هستند. پس تغییر آب و هوای منطقه و بالا رفتن میزان رطوبت هوا كه به دلیل آب گیری سد رخ خواهد داد، سبب نابودی بناهای سنگی فرسوده پاسارگاد و به ویژه آرامگاه كوروش خواهد شد. گذرگاه تاریخی عشایر و مراتع و محل اتراق آنها در تنگه بلاغی به‌طور كامل به زیر آب خواهد رفت و به روند زندگی مردم این منطقه آسیب شدیدی وارد خواهد شد. آسیب‌های زیست محیطی ناشی از سد باعث می‌شود پوشش بكر و نادر تنگه بلاغی از بین برود.

همچنین بر اساس نظریه كارشناسی پیمان یوسفی آذری، مدیركل دفتر جنگل‌های خارج از شمال سازمان جنگل‌ها و مراتع كشور، پس از آبگیری سد، حداقل ۸۰۰۰ اصله درخت ۵۰۰ ساله و هزاران هكتار زمین مرغوب كشاورزی در پشت سد نابود خواهند شد.

سد آغ‌چای

سد آغ‌چای در شهرستان چایپاره به عنوان بزرگ‌ترین سد قوسی خاكی كشور دوشنبه، 13 دی، به صورت رسمی‌ آبگیری می‌شود. عملیات اجرایی سد آغ‌چای از سال 81 با اختصاص یك تریلیون و 400 میلیارد ریال آغاز شد.

ساخت بدنه این سد 96/ 5 درصد پیشرفت فیزیكی دارد، حجم مخزنی این سد 197 میلیون متر مكعب است كه با آغاز بهره برداری از این سد 190 میلیون متر مكعب آب آورده رودخانه تنظیم و آبیاری بیش از 15 هزار هكتار سه دشت نازك، قره ضیاءالدین و خوی و تامین آب مورد نیاز شهرستان‌های خوی و قره ضیاءالدین نیز انجام می‌شود.

عملیات احداث شبكه آبیاری این سد از سال 85 با 350 میلیارد ریال اعتبار آغاز شده و هم‌اكنون از 40 درصد پیشرفت فیزیكی برخوردار است. رودخانه آغ‌چای از رودخانه‌های اصلی حوضه آبریز ارس بوده كه دارای اراضی مستعد كشاورزی در حاشیه آن و در انتهای نازك و قره ضیاءالدین است. متاسفانه در احداث سد آغ‌چای بیشتر آب این سد برای آبیاری مزارع دشت نازك تعریف شده است، در حالی كه آب این سد قبل از رفتن به مناطق دیگر باید مزارع شهرستان چایپاره را آبیاری کند.

به علت احداث سد آغ‌چای منازل مردم منطقه بیگ جوان دچار آبگرفتگی شده است و مقرر شده كانالی برای انتقال آب از این منطقه احداث شود كه هنوز اقدام نشده و باید هرچه سریع‌تر نسبت به رفع این مشكل اساسی مردم منطقه اقدام شود. سال گذشته نیز سرازیرشدن آب از كانال‌های انتقال آب سد آغ‌چای، خساراتی به راه‌های بین مزارع و زمین‌های كشاورزی این شهرستان وارد كرد.

منبع: روزنامه قانون 16 آبان و روزنامه آرمان 17 آبان
نام:
ایمیل:
* نظر: