محبوبه قوام: هاشمی رفسنجانی که از «سرگذشت فلسطین» آغاز کرده بود، همچنان ادامه داد و حالا از معدود سیاستمداران ایرانی است که خاطراتش را نوشته و در تاریخ باقی گذاشته است.
محبوبه قوام| «سرگذشت فلسطین» در دورانی منتشر شد که رابطه پهلوی با رژیم صهیونیستی رفته رفته محکم‌تر می‌شد. درواقع در دورانی به چاپ رسید که نوشتن از چنین موضوعی نه‌تنها ممنوع بود، بلکه نهایت جسارت را می‌طلبید. یک سال بعد از انتشار این کتاب یعنی سال ٤٣ به دست ساواک در حال شکنجه بود. هم کتاب سروصدای زیادی به پا کرده بود و هم ساواک رد و نشان‌هایی از همکاری او با موتلفه یافته بود.
آیت‌الله هاشمی درمجموع در دوران مبارزاتش هفت بار به زندان رفت و چهار سال‌و‌اندی در حبس به سر برد. اما تمام اینها تنها بخشی از وجوه شخصیتی او در مقام یک مبارز و بعدها سکان‌دار و سیاستمدار است. یکی از مهم‌ترین وجوه او که این روزها مغفول ماند و پرداخت نشد، تألیفاتش بود. طبیعی هم هست. سیاستمداران ایرانی عمدتا یا عادت به نوشتن ندارند یا از ثبت خاطرات به دلایل مختلف پرهیز می‌کنند.
با این حال هاشمی رفسنجانی که از «سرگذشت فلسطین» آغاز کرده بود، همچنان ادامه داد و حالا از معدود سیاستمداران ایرانی است که خاطراتش را نوشته و در تاریخ باقی گذاشته است. همان «سرگذشت فلسطین» در تبعیدگاه به دست مرحوم مصدق رسید که بسیار پسندید و با حمایت مالی خود خواست که در ابعاد گسترده این کتاب به دست مردم برسد. چند سال بعد هم کتاب «امیرکبیر» (قهرمان مبارزه با استعمار) را نوشت که هنوز هم جزو کتب قابل ارجاع درباره این چهره بزرگ تاریخ معاصر است. از او کتب تحلیلی دیگری هم به جا مانده که می‌توان به «روحانیت و لیبرالیسم شریعتی»، «نقش روحانیت در انقلاب»، «هراس دنیای استکباری» و... اشاره کرد. در هر حال در فقر روزنگاری‌های سیاستمداران و کتب تحلیل از سوی آنان، هاشمی حالا جزو معدود چهره‌هایی است که درباره سال‌های مهم تاریخ معاصر ایران نوشته است. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به این کتاب‌ها:
کتب مذهبی
کتاب‌های آیت‌الله هاشمی در حوزه معارف و علوم قرآنی قریب به ١٤ اثر است که اکثر آنها هم رویکرد تحلیلی و پژوهشی و تفسیری دارند. ازجمله می‌توان به کتاب‌های «فرهنگ قرآن»، «معجم موضوعات و مفاهیم قرآن»، «سیر مطالعه در قرآن»، «فرهنگ قرآن: کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم»، «تفسیر راهنما: روشی نو در ارایه مفاهیم و موضوعات قرآن»، «جایگاه مساجد در نظام اسلامی از منظر قرآن» و... اشاره کرد.
در اهمیت این آثار باید اشاره کرد به صحبت‌های حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی‌راد، نویسنده و قرآن‌پژوه برجسته که می‌گوید: «تفسیر راهنما، عملا تفسیر ترتیبی قرآن با نگاهی فهرست‌نگارانه و خدمات‌پژوهی است. ایشان وقتی در زندان ساواک بودند با توجه به حافظ قرآن بودن، هر آنچه را که از آیات به یاد داشتند بر روی هر چه که می‌توانستند می‌نوشتند و در سال‌های بعد که فضا آزادتر شد و ایشان در زندان عمومی و در جوار علمایی همچون آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله منتظری، ربانی و انوری بودند، با در اختیار داشتن دو تفسیر «مجمع‌البیان» و «المیزان» در دفترهای دویست برگی به صورت دسته‌بندی‌شده آیات را نوشتند که درنهایت بین بیست تا چهل دفتر آماده شد. بنده هم بعد از انقلاب در دفتر تبلیغات در مقاطعی به‌عنوان مشاور و عضو هیأت علمی در تدوین و آماده‌سازی این اثر همکاری داشتم.»
موضوعات اجتماعی
از جمله کتاب‌های مهم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در موضوعات اجتماعی «زن و عدالت اجتماعی» است. عطف به سرمقاله روز گذشته در روزنامه شهروند، ایشان از معدود چهره‌هایی بود که خانواده‌اش با توجه به سبقه سنتی با جریانات اجتماعی همراه شدند. گذشته از مسائل سیاسی حول محور مهدی هاشمی، مقصود از این ورود، به‌ویژه حضور فائزه هاشمی با روزنامه «زن» است که در دهه هفتاد توفیقی در جریانات نوگرایانه به شمار می‌آمد؛ جریاناتی که محصول اندیشه‌های تجددخواهانه از دل سنت و نتیجه افکار طبقه متوسط نسل دوم انقلاب بود. در واقع فائزه هاشمی فرزند کسی است که مولف کتاب‌هایی همچون «زن و عدالت اجتماعی» و «آزاداندیشی اسلامی و روشنفکری دینی» بوده است.
روزنگاری
روزنگاری آیت‌الله هاشمی از اول فروردین سال ٦٠ آغاز شد که بعدها در قالب کتاب‌های خاطرات او به چاپ رسید.
١- «دوران مبارزه» (مقطع تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی)؛ این نوشته نخستين کتاب از سری کتاب‌های خاطرات هاشمی رفسنجانی است که مربوط به خاطرات قبل از انقلاب اسلامی او یعنی از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۷ است.
٢- «انقلاب و پیروزی» (مقطع سال ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸)؛ این کتاب کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ است و به مقطع مهم پیروزی انقلاب می‌پردازد.
٣- «انقلاب در بحران» (۱۳۵۹)؛ در مقدمه کتاب آمده است: «سال ۱۳۵۹ در تاریخ انقلاب اسلامی از سال‌های بسیار مهم و قابل توجه در تحولات بعدی انقلاب محسوب می‌شود. آغاز به کار مجلس شورای اسلامی، تشکیل دولت شهید رجایی و آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در کنار چالش‌های سیاسی ناشی از اختلافات درونی مسئولان نظام، رویدادهای مربوط به این سال را از سال‌های دیگر ممتازتر ساخته است.»
٤- «عبور از بحران» (۱۳۶۰)؛ خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از رویدادهای سال ۱۳۶۰ در قالب یادداشت‌های روزانه به چاپ رسیده است. این خاطرات افزون بر آنکه یکی از کامل‌ترین وقایع‌نامه‌های سال‌های اخیر تلقی می‌شود، به دلیل قرار داشتن نویسنده در متن حوادث و ثبت روزانه آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
٥- «پس از بحران» (۱۳۶۱)؛ هاشمی در سال ۱۳۶۱ علاوه بر ریاست مجلس شورای اسلامی، نمایندگی حضرت امام(ره) در شورای عالی دفاع را عهده‌دار بود و در تصمیم‌گیری‌های مربوط به سیاست‌های کلان کشور نقش مهم و تأثیرگذاری داشت. تداوم جنگ تحمیلی، فتح‌المبین، آزادسازی نهایی خرمشهر، عملیات رمضان و والفجر مقدماتی، فرماندهی واحد در جنگ اشغال لبنان توسط اسراییل، اجلاس فاس، تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، کنفرانس غیرمتعهدها و سفر به هندوستان، کشف کودتا توسط صادق قطب‌زاده، برنامه پنج‌ساله، تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی، فرمان هشت ماده‌ای امام و تأسیس نهاد تشخیص مصلحت نظام ازجمله رویدادهایی است که در این خاطرات از آنها سخن می‌رود.
٦- «آرامش و چالش» (۱۳۶۲)؛ هاشمی رفسنجانی در این سال علاوه بر وظایف رسمی خود در مقام ریاست مجلس شورای اسلامی و تلاش‌ها و فعالیت‌های گسترده در پشت صحنه سیاست، مسئولیت‌های جدیدی را نیز پذیرا می‌شود که از آن جمله‌اند عضویت در شورای سیاست‌گذاری صداوسیما، فرماندهی عملیات جنگ و....
٧- «به سوی سرنوشت» (۱۳۶۳)؛ در سال ۶۳ رخدادهای مهمی چون ادامه جنگ تحمیلی به وقوع پیوست و هاشمی در این خاطرات از برخی دیگر از رخدادها هم سخن به میان می‌آورد. در کتاب «به سوی سرنوشت» چند نامه تاریخی برای نخستین‌بار به چاپ رسیده است.
٨- «امید و دلواپسی» (۱۳۶۴)؛ در بخشی از مقدمه کتاب آمده است: «مانند چند سال گذشته در سال ۱۳۶۴ نیز مسأله اول کشورمان، دفاع مقدس بود و مسائل دیگر، حتی انتخابات ریاست‌جمهوری و تشکیل کابینه -که بسیار هم پرماجرا بود- تحت‌الشعاع جنگ قرار داشت.
٩- «اوج دفاع» (۱۳۶۵)؛ این اثر به خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در دوران مبارزه، در بحران، عبور از بحران، آرامش و چالش، امید و دلواپسی و خاطرات یک‌سال اختصاص دارد.
١٠- «دفاع و سیاست» (۱۳۶۶)؛ یکی از مهم‌ترین بخش‌ها شامل گفت‌وگوهای خصوصی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، فرمانده وقت جنگ با خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد و گزارش این مذاکره به شورای امنیت در سال ۱۳۶۶ است.
١١- «پایان دفاع، آغاز بازسازی» (۱۳۶۷)؛ این کتاب مذاکرات و مشورت‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، به‌عنوان جانشین وقت فرمانده کل قوا و فرمانده عالی جنگ، با امام خمینی(ره)، فرماندهان و سران سه قوه درباره پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ را دربردارد.
١٢- «بازسازی و سازندگی» (۱۳۶۸)؛ این کتاب به خاطرات رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام از سال ۱۳۶۸ اختصاص دارد که در آن اکبر هاشمی رفسنجانی، موضوع‌هایی مانند مقدمات آزادسازی اسرای جنگ، رحلت بنیان‌گذار انقلاب اسلامی و انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان رهبر جمهوری اسلامی توسط مجلس خبرگان و دیگر تحولات آن سال را شرح داده است.
١٣- «اعتدال و پیروزی» (۱۳۶۹)؛ این کتاب سال اول دوره نخست ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را در برمی‌گیرد.
١٤- «سازندگی و شکوفایی» (۱۳۷۰)؛ دومین سال ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است و نتایج اولیه سیاست‌های بهبود وضع اقتصادی و بازسازی کشور به تدریج درحال پدیدار شدن است.
١٥- «رونق سازندگی» (۱۳۷۱)؛ در کتاب خاطرات سال ۱۳۷۱، موارد مربوط به رد صلاحیت‌ها و تلاش آیت‌الله هاشمی برای کاهش تنش میان جناح‌های سیاسی آورده شده است. همچنین به فضای تلاش و بازسازی در اقصی‌نقاط کشور پرداخته شده است.
١٦- «صلابت سازندگی» (۱۳۷۲)؛ این کتاب به موضوعاتی همچون انتخابات ریاست‌جمهوری، ماجرای ترور ۱۲ بهمن ۷۲ و دیپلماسی دولت سازندگی برای حل مسائل و مشکلات منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخته است.
١٧- «هاشمی در سال ۸۸»؛ این کتاب گزارشی جامع از مواضع هاشمی رفسنجانی از ابتدای فروردین ۱۳۸۸ تا پایان اسفندماه این سال است.
«در آینه» (چهار گفت‌وگوی صریح و صمیمی با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی)؛ کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی و غلامعلی رجایی (مصاحبه‌گر) که در ۱۸۴ صفحه توسط انتشارات کویر در سال ۱۳۹۵ به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب سیاستمداران است. کتاب حاصل چهار گفت‌وگوی شفاهی غلامعلی رجایی، استاد دانشگاه در رشته تاریخ و مشاور آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با وی است. پرسش‌های بی‌شمار و بسیار جزیی رجایی، کندوکاوی تازه در زندگی شخصی آیت‌الله هاشمی است. این سوال‌ها صریح و مبتنی بر زوایای ناگفته یا کمتر گفته‌شده از هشت‌دهه زندگی خصوصی و مسئولیت‌های اجتماعی هاشمی رفسنجانی است. از آیت‌الله هاشمی در این مصاحبه‌ها درباره موضوعات مختلفی اعم از تبار و خاندان، دوره نوجوانی، مهاجرت به قم، شرح یک روز کاری و یک روز تعطیل و برخی مطالب ویژه شخصی پرسیده شده است.
منبع: روزنامه شهروند 23 دیماه
