1- جدال علم و فلسفه در اندیشه مارکس

نادر انتخابی

به طور قطع نمی‌توان گفت علاقه اصلی نادر انتخابی چیست. سه کتابی که منتشر کرده است را به هیچ لطایف‌الحیلی نمی‌توان در یک دسته‌بندی قرار داد. اما هر کاری را که شروع کرده با جدیت علمی به پایان برده است. مسأله محوری کتاب جدال علم و فلسفه در اندیشه مارکس این است که او از چه روش‌شناسی در ارائه نظرات خود بهره می‌برد. به عبارت دیگر جای مارکس کجاست؟ آیا او در میان اهل سنتِ علم‌باوری و پوزیتیویسم قرار می‌گیرد یا در کنار فلاسفه زمان خود؟ کتاب انتخابی بر همین مبنا روایتی از اندیشه مارکس ارائه می‌کند که در آن آبشخورهای اندیشه مارکس به خوبی مورد توجه قرار گرفته است. ویژگی دیگر انتخابی که از رویکرد تاریخ‌نگارانه او نشأت می‌گیرد توجه به زمینه‌های تاریخی اندیشه مارکس است. شاید کتاب کمی ساده به نظر آید اما همین لحن ساده و به دور از پیچیدگی ترس خواننده فارسی از مارکس و اندیشه‌های او را می‌ریزد. کتاب به دو بخش تقسیم شده است. بخش اول به نقدهای سیاسی و فلسفی مارکس در دوره اول زندگی‌اش می‌پردازد و بخش دوم به رابطه علم‌باوری و زیرشاخه‌های آن با اندیشه‌های مارکس و تاثیری که مارکس از پوزیتیویسم و داروینیسم می‌پردازد.

2- کارل مارکس: زندگی و محیط

آیزایا برلین / ترجمه رضا رضایی

زندگی‌نامه مارکس اولین کتاب برلین بود و زمانی که آن را نوشت 30 سال بیشتر نداشت. برای اولین‌بار در همین کتاب بود که استعداد ویژه خود در تاریخ‌نگاری اندیشه را نشان داد. به علاوه، این کتاب یکی از اولین کتاب‌هایی بود که به طور جامع به مارکس پرداخت و مدت‌ها قبل از فراگیری مطالعات مارکسی و مارکسیستی منتشر شد. مارکسِ برلین چهره‌ی جالبی است، زیرا از سویی ثمره نهضت روشنگری است اما از سوی دیگر نتیجه شورش رمانتیک علیه نهضت روشنگری. از سویی مانند روشنگران به پیشرفت اعتقاد داشت اما از سوی دیگر مانند منتقدانِ آنان مسیر این پیشرفت را منحصراً معقول نمی‌دید. تمرکز برلین بر مارکس دلیل عمده علاقه‌ی او شد به بررسی رمانتیک‌ها. ویژگی‌کتاب، همان ویژگی اصلی کارهای برلین است: ایجاد رابطه میان اندیشه و محیط سیاسی و اجتماعی. به خصوص این رابطه را می‌توان در بخش‌های اول کتاب، جایی که برلین به حیات یهودیان ـ که خانواده مارکس هم بخشی از آن بود و از آن برید‌ـ اشاره کرد.

3- اندیشه انقلابی مارکس

الکس کالینیکوس / ترجمه پرویز بابایی

کالینیکوس استاد علوم سیاسی در دانشگاه یورک است اما تبحر خاصی در نظریه‌های اجتماعی دارد که این تبحر را می‌توان در کتاب مقدمه‌ای تاریخی بر نظریه اجتماعی که از او به فارسی منتشر شده است، مشاهده کرد. مهم‌ترین ویژگی کتاب کالینیکوس زنده بودن آن است. کتاب، یکی از آثاری است که بعد از فروپاشی شوروی نوشته شده است و می‌کوشد در پی تحولات ایدئولوژیک و ژئوپلتیک (زوال مارکسیسم دانشگاهی، شکست در حزب کارگر بریتانیا و برآمدن بلر، قدرت‌یابی زوج تاچر‌ـ ریگان، فروپاشی بلوک شرق و...) از مارکس و مارکسیسم کلاسیک بگوید. کالینیکوس بعد از شرحی از زندگی مارکس، اول به سوسیالیسم‌های ماقبل او می‌پردازد سپس وارد بحث درباره محورهای اصلی اندیشه او می‌شود. روش مارکس را توضیح می‌دهد و بعد از آن تأملات تاریخی او و ایده‌اش درباره مبارزه طبقاتی را شرح می‌دهد و در نهایت نقدهای او به سرمایه‌داری و نظرش درباره قدرت کارگران را مورد بررسی قرار می‌دهد.

4- نظریه انقلاب مارکس (بخش اول: دولت و بروکراسی)

هال دریپر/ ترجمهحسن شمس‌آوری

ویژگی اول کتاب آن است که روی موضوع مشخصی در اندیشه مارکس تمرکز می‌کند. ویژگی دومش این است که مانند همه کتاب‌های دیگر درباره مارکس، اندیشه او را هم‌پای زمانه‌ و حیات‌اش مورد بررسی قرار می‌دهد. کتاب دو بخش دارد. بخش اول به نام تکامل سیاسی مارکسِ جوان، شرحی همراه با جزئیات فراوان از نقدهای سیاسی مارکس است.

این شرح برآمده از بررسی دقیق مقالات و نوشته‌های مارکس است و نشان می‌دهد مارکس چگونه از دمکراتی افراطی به نظریه طبقاتی دولت راه می‌سپارد. در این بخش دریپر به ریشه‌های شکل‌گیری ایده‌ها و واژه‌هایی مانند پرولتاریا می‌پردازد و سعی می‌کند نقش انگلس را در تدوین نظریه‌ای درباره پرولتاریا نشان دهد. همچنین چالش مارکس با هگل، رهایی از او و رسیدن به نظریه‌ای طبقاتی درباره دولت مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دوم نظریه دولتِ مارکس را می‌کاود. در این بخش می‌توان مشروح‌ترین شرح درباره نظریه مارکس درباره انواع و اقسام دولت‌ها از استبداد شرقی تا دولت سرمایه‌داری و بناپارتیسم را مطالعه کرد. به خصوص روی مورد بناپارتیسم تأکید زیادی شده و موارد تاریخی آن مانند حکومت لویی‌ بناپارت و بیسمارک بررسی شده‌اند.

5- تجربه مدرنیته

مارشال برمن / ترجمه مراد فرهادپور

تنها یک فصل از این کتاب به مارکس اختصاص دارد و همان یک فصل هم تنها به «مانیفست کمونیست» پرداخته است. در این کتاب، برمن مانفیست را در کنار فاست گوته، منظومه پاریس بودلر، رمان‌های روسی و معماری رابرت موزز قرار می‌دهد. آثاری که هر کدام نمایان‌گر تجربه مدرنیته هستند. ایده اصلی برمن در فصلی که به مانیفست می‌پردازد این است که این نوشته کلاسیک در کنار برنامه‌ای که برای احزاب پرولتاریا می‌دهد حاوی درخشان‌ترین بصیرت‌ها درباره بورژوازی و مدرنیته است. بنابراین هدف او، هما‌نطور که خود اشاره کرده است بازیابی بینش کلی مارکس از زندگی مدرن است. ویژگی این بازیابی فایق آمدن بر شکاف شگرفی است که جریان تفکر معاصر میان مدرنیزاسیون در اقتصاد و سیاست از سویی و مدرنیسم در هنر و فرهنگ می‌کشد و مدرنیته را دوپاره می‌کند. بیشتر این مقاله روی جمله مهم مارکس هر آنچه سخت و استوار است دود می‌شود و به هوا می‌رود» ـ که عنوان اصلی کتاب هم همین است‌ـ متمرکز است. جمله‌ای که به گمان برمن اوجِ توصیف مارکس از «جامعه بورژوایی مدرن» است.

6- کارل مارکس

آلن وود

ترجمه شهناز مسمی‌پرست

آلن ووود ـ استاد فلسفه در دانشگاه استنفورد و شارح کانت‌ـ در این کتاب نظرات مارکس‏ را از دیدگاهی فلسفی تبیین می‏کند و در عین حال با نیم‏نگاهی به تفاسیر جامعه‏شناختی، سیاسی و اقتصادی درباره مارکس، از این متفکر آلمانی در مقابل انتقادات و بدفهمی‏های‏ عمومی دفاع می‏کند. در این کتاب، مهم‏ترین مضامین فلسفی‏ای که در آثار مارکس مطرح‏ شده مورد بررسی قرار می‏گیرند. به نوشته مترجم کتاب با اینکه نگاهی همدلانه با مارکس دارد اما از انتقاد از او صرف‌نظر نمی‌کند. از جمله نقدهای وود بر مفهوم از خودبیگانگی مارکس است که برخلاف دیگر شارحان او، آنها را منسجم نمی‌داند.

7- کارل مارکس

فرانسیس وین / ترجمه شیوا رویگریان

این کتاب تماما زندگی‌نامه‌ای است و سودای آن را ندارد که شرحی از اندیشه‌های مارکس ارائه کند. البته چنین کاری میسر نیست چراکه مارکس در هر صورت روشنفکر و نویسنده بود. اما وین، به جای تمرکز روی سیر اندیشه مارکس،‌ می‌کوشد زوایای کمتر دیده شده زندگی او را نشان دهد. از جمله، روابط‌اش با انگلس ـ که بیشتر از انکه روی همکاری فکری این دو و تأثیری که بر هم گذاشتند، روی غرولندهای انگلس به مارکس مبنی بر تمام کردن کتاب‌هایش‌ تأکید دارد‌ـ یا نقشه سیاسی‌ای که مارکس در آن زندگی می‌کرد یا بهتر است بگویم در آن آواره بود، و البته رابطه‌اش با جنی ـ همسرش‌ـ از جمله نکاتی است که وین بیشتر روی آنها متمرکز شده است.

با این‌حال برخی جزئیات کتاب جز آنکه خواندنی است به کار ریشه‌یابی ایده‌های مارکس هم می‌آید. از جمله شرحی که نویسنده از قانون چوب ـ برخورد با دزدان چوب از زمین‌های خصوصی که حتی خوشه‌چینی را هم شامل می‌شد‌ـ می‌دهد و معتقد است این دزدی قانونی ـ محروم کردن دهقانان از جمع کردن شاخه‌های به زمین افتاده درختان که به طور عرفی حق برداشت آن را داشتند‌‌ـ برای اولین بار مارکس را وادار کرد به مقوله‌های طبقه، مالکیت خصوصی و دولت فکر کند.

8- مارکس و سیاست مدرن

بابک احمدی

مفصل‌ترین کتاب درباره مارکس به زبان فارسی. طرح اولیه کتاب را احمدی سال‌ها قبل و در پایان دهه 50 ریخته و در ابتدای دهه 60 پرداخته بود. اما انتشار کتاب با تجدیدنظرهایی جدی تا پایان دهه 70 عقب افتاد. طرح اولیه در پی فهم بحران مارکسیسم و نقد سوسیالیسم واقعاً موجود از منظر مارکسیسم غربی بود اما در ویرایشی که منتشر شد مسأله‌محوری فهم جایگاه مارکس و اندیشه‌هایش در گفتمان سیاسی مدرن بود.

کتاب از دو جهت مهم است. اول آنکه به مسأله‌ای نسبتاً مغفول در اندیشه مارکس می‌پردازد که همانا سیاست باشد. فلسفه سیاسی مارکس به‌‌رغم توجهاتی که برانگیخته است همواره پشت تاویل‌ِ آرای اقتصادی و اجتماعی و ایدئولوژیک او پنهان مانده است. دوم، کتاب نمادی است از چرخش روشنفکرانه در ایرانِ بعد از سقوط بلوک شرق. جایی که روشنفکرانِ گفتمان چپ به جای تأمل در چارچوب فراخ‌تری همچون مدرنیته می‌پردازند. اهمیت بابک احمدی به‌خصوص در دهه 70 لزوم خواندن این کتاب را از منظر تاریخ روشنفکری ایران دو چندان می‌کند.

9- نظریه تاریخ مارکس

جرارد آلن کوهن / مترجم محمود راسخ‌افشار

كوهن اصلی‌ترین شكل‌دهنده جریان فلسفی‌ای بود كه به ماركسیسم تحلیلی مشهور شده است و طیفی از اندیشمندان ماركسیست علوم انسانی را از اقتصاددان تا فیلسوف و جامعه‌شناس را در برمی‌گیرد. كوهن مسلماً یكی از تاثیرگذارترین فیلسوفان سیاسی نسل خودش بوده است. بعد از كتاب نظریه تاریخ كارل ماركس، نوع نگاه او به مفهوم آزادی و نقد لیبرالیسم از منظر آزادی در آثار بعدی‌اش بسیار مهم شد. کتاب، درباره‌ی ماتریالیسم تاریخی، نظریه‌ی جامعه و تاریخ کارل مارکس نوشته شده است.

ماتریالیسم تاریخی سه بخش‏ دارد که عبارت است از فلسفه‌ی آلمانی،علم اقتصاد انگلیسی و سوسیالیسم‏ فرانسوی، این نوشته به دو اجبار نظر دارد: از یک‏سو به آنچه مارکس نگاشته‏ است و از دیگرسو به آن معیارهایی که روشنی و دقت فلسفه‌ی تحلیلی را در قرن‏ بیستم مشخص می‏کند. هدف آن این است که یک نظریه‌ی تاریخی قابل دفاع‏ ساخته شود که با آنچه مارکس در این‏باره گفته است، سازگار باشد. نگارنده در کتاب، میان خصوصیات مادی و اجتماعی جامعه تمایز قائل می‏شود که در نگاه‏ وی به مسائل محوری ماتریالیسم تاریخی یعنی مناسبات بین نیروهای مولد و روابط تولیدی، مساله‌ی زیربنا و روبنا، ریشه‏های نابرابری طبقاتی، سرشت شیوه‌ی تولید سرمایه‏داری، تضاد بین ارزش مصرفی و ارزش مبادله‏ای، اهمیت انقلاب‏ اجتماعی، و ماهیت کمونیسم شفافیت و انسجام می‏بخشد .

10- کارل مارکس و ماکس وبر

کارل لوویت / ترجمه شهناز مسمی‌پرست

بررسی كارل لوویت درباره وبر و ماركس را كه برای نخستین بار در سال ۱۹۳۲ منتشر شد، می‌توان تلاشی برای مقایسه نظام‌مند و انتقادی برخی از عناصر اصلی نظریه اجتماعی این دو جامعه‌شناس فلسفی دانست. لوویت كه در رویكرد فلسفی خویش متأثر از ‌هایدگر است، در این كتاب با تحلیل انسان‌شناسی فلسفی این دو جامعه‌شناس فلسفی تلاش دارد كه نشان دهد كه بخش اعظم از مناقشه ایدئولوژیك میان ماركسیسم و جامعه‌شناسی حاصل بدفهمی متقابل بوده است. درواقع، آنچه رویكرد لوویت انجام می‌دهد تردید در دوگانگی‌های ساده‌انگارانه روح‌باوری ـ ماده‌باوری و ایده‌آلیسم ـ ماتریالیسم است.

از این لحاظ، وبر و ماركس هر دو به عنوان منتقدان تجربه‌گرایی ساده‌انگار ظاهر می‌شوند. لوویت در مقاله‌ای که به مارکس می‌پردازد، سعی می‌کند تفسیر او از جهان بورژوا-سرمایه‌داری را برحسب مفهوم «از خودبیگانگی» بازآفرینی کند. نگاهی ‌هایدگری هم به مارکس و هم به وبر از ویژگی‌های خاص این کتاب است.

منبع: مهرنامه